ЭҲДО БА 110-СОЛАГИИ ҲАБИБУЛЛО НАЗАРОВ
Дилу ҷон ва дасти ба кор одат карда ҳеҷ гоҳ ором буда наметавонад ва соҳибашро низ ором намегузорад. Одаме, ки ҳамеша бо одамон ва дар байни ҷомеа буд, магар метавонад «акнун ман дар нафақа, бояд давлати пирӣ ронам» гуфта дар хонааш бишинад? Не, наметавонад. Гили Ҳабибулло Назаровро ҳам аз хоке шурида будаанд, ки гили ба худаш монанд одамонро шӯридаанд. Ин буд, ки ӯ баъди ба нафақа баромадан ҳам натавонист, ки хонанишинӣ кунад, дар шароити зебою гуворо ва роҳатбахши шаҳр бошад. Бинобар ин зуд-зуд ба деҳа – Тӯдаи азизи ба ҷону дил баробараш, ки макони рехтаи хуни нофаш мебошад, меомад.
Меомаду аз боду ҳавои тоза ҳарисона нафас мегирифт, шушашро пур-пури ҳавои пок мекард, аз тамошои дарахтон ва манзараҳо нури чашм меафзуд. Шунидани шилдироси оби ҷӯйчаҳо, садои чир-чиру хондани паррандагон бошанд, гӯшҳояшро навозиш мекарданд. Вале аз ҳама беш дидани ҳавлии бобоӣ ва тамошои дарахтони пурсамару сояафкани он барояш ҷолибтар, гуворотар ва дилпазиртар буд. О…! Дидани тути куҳансоли бо дастони қиблагоҳаш шинонидашуда барояш чӣ шодию сурур мебахшид? Тасвирнопазир аст. Ҳангоми гирдо ба гирди он гаштан ва тавофкунии танаю шохҳояш чиҳоеро аз овони кӯдакию наврасию ҷавонӣ ба ёд меовард? Худаш медонисту Худо…
Овозхони шинохта Ҳасани Ҳайдар месарояд:
«Одам ба одам зинда аст, мегуфт модар ҳар замон,
Ман бо шумоён зиндаам, эй одамон, эй одамон».
Ҳабибулло Назаров ҳам аз ҳамин хелҳо буд. Бе одамон буда наметавонист ва зиндагии одамиро бо одамӣ медонист. Боре дар хонаи яке аз пирамардони муътабару соҳиби эътибори деҳа, дӯсти бачагию ҷавониаш меҳмон шуд. Баъди суҳбати дуру дароз ба ҷойгоҳҳои хоб даромадан, вале ҳанӯз хоби меҳмону соҳибхона набурда, шамоли сахт ба гардиш омад. Борон шуд, пас аз фурсате он ба барф табдил ёфт. Ҳамин вақт аз паси дарвозаи даромадгоҳи боғ садои ташвишомезе ба гӯш расид:
— Тағо, ҳо тағо!
— Кистӣ? Касе бошӣ, омадан гир! – дар ҷавоб овоз баровард соҳибхона.
Шахси номаълум ба хоначаи торик даромада, салом дод.
— Абдуллоӣ? – аз овозаш шинохта пурсид соҳибхона…
Ташрифи дӯсти солҳои бачагию ҷавонӣ ва суҳбаторову ширинсуханаш, гарчи бемаҳал буд, устодро шод кард.
— Канӣ, гӯй дӯстам, кору аҳволат чӣ тавр? – бо хурсандӣ пурсид устод.
— Аҳволам? Умуман бад не, аммо корам дар ҳамин лаҳза бисёр бад.
— Чӣ шудааст? – дар ташвиш шуда пурсид устод.
— Ман хирманбонам. Дар хирман, ҳоло ҳозир зиёда аз 50 тонн гандуми аз бод бароварда, зери барфу борон монда расво мешавад. Бод накардаю резу чош хобидааш аз сад тонн зиёдтар. Дар саҳро аз ин ҳам беш…
— Чаро ҷамъ карда напӯшондед?
— Бо кӣ? Як мани чӯлоқи якдаст?
— Дар хирман худат танҳоӣ?
— Бале, роҳбарони колхоз ҳамаро ба чидани пахта сафарбар карданд, пахта зарур, «Тавакали ғалла ба Худо гуфтанд»…
— Дар дашт боз ғаллаи нодаравида ҳаст?
— Ба хирман аз чор як ҳиссаашро ҳам наовардаем. Ғаллаи даравидаву нодаравида тамоман дар саҳро хобидааст. Ду рӯз аст, ки дар киштзори самти офтобнишин пода даровардаанд, — бо дард гуфт Абдулло…
Барои фикркунӣ дигар вақт набуд. Бинобар ин, устод зуд хесту ба либоспӯшӣ оғоз карда, ҳамзамон гуфт:
— Ману тағои Мулло Маҳмуд ҳозир ба хирман меравем, шумо ба ҳар хонае ки дуруст омад, даромада аз номи ман гӯед, ки ҳар кас гилеме, намаде гирифта ба хирманҷо ҳозир шаванд. Ман дар он ҷо мунтазир мешавам… (Дар ин бахши нигоштаҳо баъзе ҷумлаю ибораҳои худи Ҳ. Назаров ҷое айнан, ҷое мазмунан истифода шудаанд. Ҳ. Ю.)
Новобаста ба дерии шаби тор, вазиши шамоли сахт, резиши барфу борони бошиддат одамон ҷойгоҳи гарми хобашонро тарк карда, ба ҳифзи ғаллаи колхоз шитофтанд. Ҷанги одаму табиат оғоз шуд. То субҳгоҳ 15-20 нафар, 50 тонна гандумро ҷамъ ва гилемпӯшу намадпӯш намуда, аз нобудшавӣ эмин доштанд. Ин ғалаба буд, ғалабаи қудрати инсонӣ. Ин натиҷа буд, — натиҷаи дилсӯзии чанд пири рӯзгор, натиҷаи обрӯйи онҳо дар байни мардум, натиҷаи бедор карда тавонистани ҳиссиёти одамон нисбат ба нигоҳдорӣ ва ҳифзи моликияти ҷамъиятӣ, натиҷаи ташкил карда тавонистани меҳнати дастҷамъонаи одамон. Ҳамаи ин аз туфайл ва ташаббуси меҳмони он шаба, устоди сухан Ҳабибулло Назаров муяссар гардид. Ин буд, ки дӯсти ҷавониаш, маҷруҳи Ҷанги Бузурги Ватанӣ, посбони хирмани ғаллаи колхоз мӯйсафеди Абдулло ба ӯ самимона изҳори сипос кард:
— Ман медонистам. Медонистам, ки ту агар аз асли воқеа хабардор шавӣ ором намеистӣ, ба меҳмониат нигоҳ накарда, аз пайи чораи оҷилӣ мешавӣ ва ягон илоҷ меёбӣ. Бинобар, ин ба нимшаби торик ва ба барфу борон нигоҳ накарда ба наздат рафтам ва хато накардам. Э, кош роҳбарони имрӯза ақалан як чанд фоизи он масъулият, он ташаббус ва он ғайратеро ки шумо ва шумо баринҳо доред медоштанд…
— Шумо, дӯстам аз ман не, ана аз ин бародарон, ки дар шаби торику хунук, пурбарфу борон, аз кӯчаҳои пасту баланди пурлой, албатта дар чандин ҷойҳо пешпо хӯрдаю лағжида бо гилему намадҳояшон омаданд, миннатдор шавед. Маҳз аз онҳо сипосгузор бошед, ки ба рехтани барфу борон ва аз оби он шип-шилта шуданашон нигоҳ накарда, то субҳ гандумро пӯшонда тавонистанд.
— Мо ба хотири шумою гапатон омадем, — садо баровард касе аз ҳозирин.
— Ҳа, ба хотири шумо! Ба хотири обрӯйи шумо! — шунида шуд, садои боз чанд нафари дигар.
Устод ба ҳамаи ҳозирин, ки суханашро ба замин намонда омаданд, изҳори миннатдорӣ намуда, фикрашро бо чунин мисраҳо ҷамъбаст кард:
Ҳиммат баланд дор, ки мардуми рӯзгор,
Аз ҳимматбаландӣ ба ҷое расидаанд.
Ин коре ки ҳамаи шумо кардед, ҳиммат аст ва одамгарӣ аст. Ҳиммати баланд ва одамгарии арзанда! Одамӣ барои он одам аст, ки ҳиммат дорад, иродаю ҷасорат дорад. Бе ин сифату хислатҳо зиндагӣ кардани одамон мушкил аст, бас мушкил. Одамоне ки чунин сифату хислатҳоро доранд, бузурганд ва одаманд бо ҳарфи калон. Ҳамаи шумо бузургед!…
Устод Ҳабибулло Назаров ҳанӯз соли 1923 дар гарнизони ҳарбии дар деҳаашон будаи аскарони сурх ба сафи комсомол дохил шуда, обутоби руҳию ҷисмонӣ ёфт. Ӯ аввалин котиби ячейкаи (бахш, созмон. Ҳ.Ю.) комсомолии ҷамоат буд. Соли 1927 (дар 20 солагӣ!) раиси Иттифоқи камбағалон, соли 1928 аввалин раиси Ширкати хоҷагии қишлоқ (дар миқёси 5 ҷамоат(!)» ва муовини раиси ҷамоат буд. (Маълумотҳо аз китоби «Садоқат»-и худи устоданд. «Ирфон», 1997). Дар ташкили хоҷагиҳои коллективӣ (колхозҳо) ва устуворгардонии ҳокимияти наву фақирпарвар ҳиссаи сазовор дошт. Ба муқобили душманону бадхоҳони сохти нав муборизаи оштинопазир мебурд. Ҳар як пешниҳод, дархост ва супориши ҳизб ва ҳукуматро содиқона иҷро менамуд. Соли 1931, дар замони бисёр пурошуби муқобилияти дастаҳои Иброҳимбек ӯро прокурори ноҳия таъин карданд. Баъди фаъолияти пурсамар дар ин вазифа, боз солҳои зиёд дар зинаҳои хеле баланд ва бо нуфузи ҳифзи ҳуқуқ ва назорати иҷрои қонун (сатҳи ҷумҳурӣ. Ҳ.Ю.) фаъолият намуд. Хулоса, ки таҷрибаи бойи зиндагию корӣ дошт, алалхусус таҷрибаи ташкилотчигию роҳбарикуниаш бой буд. Бо вуҷуд, аз дидани ҳолати имшаба, аз шунидани ҳамаи он чизи нақл кардаи дӯстонаш Абдуллою Мулло Маҳмуд ва дигарон ба ташвиш, ҳатто ба изтироб омад. Бисёр фикр кардаву андеша ронда, худ ба худ гуфту худ аз худ пурсид:
— Ман ку ҳоло дар нафақа, яъне «бекор». Оё наметавонам, ки дар ин шароити вазнин ба колхоз ва роҳбарони он ёрӣ расонам? Ба фикрам метавонам. Лекин, танҳо не, бо дигарон, дар ҳамдастии пирони кор. Фақат эҳсосоти ватандории онҳоро рӯ занонда, ташаббусашонро ба даст гирифтанам лозим. Ба ҳар ҳол бо мӯйсафедон маслиҳат карда мебинам. Он гоҳ маълум мешавад, ки бо ҳам ягон коре карда метавонем ё не.
Ҳабибулло Назаров чанд дӯсти бисёр қарини замони наврасию ҷавониашро, ки нафақахӯр буданд, вале ҳанӯз ҳам боғайратию ташаббускорӣ нишон медоданд, таъин кард, ки дар хирман ҷамъ шаванд, ҳангоми омадан боз чанд нафар нафақахӯреро ки меёбанд бо худ биёранд. Мӯйсафедони ҷамъ шуда, то ба сари мақсад омадани Ҳабибулои дӯсташон аз ину он чақ-чақ карданд, чун ҳамеша байни худ шӯхӣ кардаю латифаҳои намакин гуфта, хуб хандиданд. «Ин хурсандию дилхӯшии мӯйсафедон фоли нек аст. Худо хоҳад маро мефаҳманд ва дастгирӣ мекунанд» — аз дил гузаронд Ҳабибулло Назаров ва бо истифода аз омади гап хеле устокорона истифода бурда, аз ҳозирин пурсид:
— Ҳамаи мову шумо акнун нафақахӯр-а? Ҳамин тавр?
— Ҳамин тавр, — чун ҳамеша «пешпуртакӣ» кард Абдуллои хирманбон.
— Ҳамин тавр, ки бошад, оё нафақахӯрии мо он маъноеро дорад, ки одамони тамоман барҷомондаему дигар аз дастамон ҳеҷ кор намеояд?
— «Пӯсти пиргов ба ҷавонагов бор аст». Чаро мо барҷомонда будаем? Чаро аз дастамон дигар коре намеомадааст? Ҳатто мани чӯлоқу якдаста ҳам бисёр корҳоро карда метавонам,-андаке ба нанг омада гуфт Абдулло.
— Гуфтаи Абдулло дуруст аст. Агар зарур бошад, аз дастамон бисёр корҳо меояд, — бо ҷасорат ва бе дудилагӣ гуфт бобои Олим Раҷабов ва давом дод: — Кори дишаб кардаамонро дидӣ-ку Ҳабибулло.
— Ҳабибулло! Зарур бошад, акот думи филро меканад, — даст ба кундаи сина зада шӯхиомез гуфт Бозорбой-ота Бобоев, — аввалин колхозчие, ки ба Ифтихорномаи фахрии Шӯрои Олӣ сазовор шуда буд.
— Хайр ман думи филро нею домани ҷавонкампираконро сахт дошта метавонам, — шӯхиро баз ба авҷи баландтар бурд Абдулло Азимов. Ин шӯхӣ мавҷи хандаро ба вуҷуд овард. Хушҳолии мӯйсафедон боз ҳам бештар шуд.
— Асосаш, мо ғайрат дорем, ташаббус дорем. Таҷрибаамон ҳам зиёд аст, — бо оҳанги ҷиддӣ ва қатъӣ гуфт боби Саидалӣ Сатторов, ки яке аз фаъолтарин поягузорони сохти Шӯравӣ буд. Лекин, мақсад аз моро ҷамъ кардану чунин пурсиданат чист, Ҳабибулло?
— Ҷӯраҳо, ростӣ, намедонам. Як андешаеро дар сар дорам. Дуруст бошад ё не, ҳанӯз номаълум аст. Ҳатто хавотирам, ки оё ба шумоён маъқул мешуда бошад? Барои ҳамин ҳам илтимос кардам, ки ҷамъ шавед, то маслиҳат кунем.
— Маслиҳат бошад, маслиҳат мекунем. Бигӯ андешаатро Ҳабиб, — шунида шуд садои Мулло Маҳмуд Исматов, ки дар рӯзҳои пурошуби ҷанги босмачиён роҳбалади аскарони сурх буд.
— Ҳабибулло. Маслиҳататро бигӯ бародар, ҳама ҳушу гӯш ба туем, бигӯ, — бо эҳсоси эҳтиром бурро ва фаҳмо гуфт Назри Одинаеви қариб 80 сола.
— Ростӣ, баъди дидани ҳолати қариб бо пуррагӣ зери барфу борон мондани ғаллаи халқ, ҳамчунин баъди фаҳмидани гуфтаҳои дардовари бисёрии шумоён фикр кардам, ки агар мову шумо бо ҳам бошем ва агар қасд кунем, албатта хеле корҳоро анҷом дода метавонем. Андеша он аст, ки чаро мо бо умеди роҳбарони хоҷагию ҷамоат бошем? Чаро интизор шавем, ки онҳо меоянду кореро дар деҳаи мо мекунанд? Худ гуфтед-ку: Агар онҳо ғамхору уҳдабаро мебуданд, магар иҷозат медоданд, ки ғаллаи пухтарасидаи халқро ба чорво хӯронанд?
— Чунин кирдори онҳо ҷиноят аст, қабоҳату разолат аст, убол, ноодамӣ ва Худонотарсӣ аст, — бо эҳсосот ва бо овози ларзон қариб гириста гуфт Ҳабиб-халифаи 90-сола.
— Ин гапҳоятон пурра дурустанд, падар. Рӯзаш мерасад, ки онҳо барои чунин амали хеш аз рӯйи қонун ҷавоб медиҳанд, — хеле бо ташвиш гуфт Ҳабибулло Назаров. — Лекин, бародарон, агар мову шумо барин пирони рӯзгор ҳам чораи оҷилӣ наандешему талафёбии нони мардумро пешгирӣ накунем, фарқи байни мову он роҳбарони фориғболи бепарвофалак хеле кам мемонад.
— Маслиҳатат дар ҳамин бора аст? — пурсид мӯйсафеди бас муътабар Сайидалӣ Сатторов.
— Бале, дар ҳамин бора.
— Худат чӣ пешниҳод дорӣ, Ҳабиб?
— Ман аввал фикри шумоёнро донистан мехостам.
— Фикри мо…, аз ҷумла фикри ма…н, ҳамин, ки чора андешидан зарур. Ле…кин чӣ чора? — суханро ғоз дода гуфт як мӯйсафеди андаке ҳардамхаёл.
— Ман фикр дорам, ки чораро худи Ҳабибулло пешниҳод мекунад, — боз овоз баланд кард Абдуллои хирманбон.
— Хайр, агар ҳамаатон интизори фикру пешниҳоди ман бошед, пас ман андешаамро мегӯям. Баъд шумоён маъқул будан ё набуданашро гуфта муҳокима мекунед.
Ҳама гӯшу ҳуш ҷониби Ҳабибулло Назаров шуданд. Ӯ давом дод:
— Фикри ман ҳамин, ки аз ҳисоби нафақахӯрони қобили меҳнат, як бригадаи зарбдор ташкил кунем. Лекин, ҳар як узви бригада бояд ихтиёрӣ, аз рӯйи хоҳиши дил ва хости виҷдонаш аъзо шавад. Ба эътибор гирад, ки бригада, дар асосҳои ҷамъиятӣ, яъне бемузд кор мекунад.
Ҳама хомӯш шуданд. Баъзеҳо сар хам карда ба фикр фурӯ рафтанд. Баъзеҳо нигоҳи худро дур андохта, андешаманд ба таллу теппаҳои атрофи хирман нигаристанд. Баъзе дигарон, андуҳомез ҷониби ғаллазорон чашм дӯхтанд. Ин замон, чашми Абдулло Азимов ба чорвои мардум бархӯрд.
— Бародарон, ана бинед, подаро бинед! — бо ангӯшти ишоратиаш подаи ба ғаллазорон даромадаро нишон дода, бо ҳаяҷон гуфт ӯ. — Нони тайёрро нобуд карда истодаанд!
Ҳама ба он сӯ нигаристанд. Ҳабибулло Назаров тобу тоқатро аз даст дод. Аз ҷой ҷаста хесту ба муйсафедон рӯ оварда гуфт:
— Илтимос, то баргашти ман интизор шавед. Зуд меоям.
Инро гуфту бо як кӯшиш худро болои асп гирифт ва онро ҷониби чорвои ба ғалладаромада тозонд. Абдулло ҳам ба асп савор шуда аз пайи ӯ равон шуд. Ҳабибулло дар назди пода бо марди лоғарандоми чашмонаш обчакон вохӯрда, салому алайк карду пас бо мулоимӣ пурсид:
— Сардори ин подабонҳо кӣ бошад?
— Ман, — гуноҳи худро эҳсос карда, бо овози ларзон ҷавоб дод подабон.
— Дасти ростатон куҷо шуд? — пурсид Ҳабибулло Назаров.
— Дар озод кардани Украина гум кардам, — ҷавоб дод подабон.
— Барои чӣ ҷангидед? — боз ҳам мулоимтар пурсид.
Подабон мақсади саволи Ҳабибулло Назаровро фаҳмида, ба худи савол не, ба мақсади он ҷавоб дод:
— Ба чорво хӯрондани ғалларо худи калонҳо иҷозат доданд.
— Калонҳо иҷозат доданд, лекин рӯзаш мешаваду худи ҳамон калонҳо айбро ба гардани шумо мезананд ва ҷавобгар шуморо мекунанд, — бо мулоимӣ ва бо оҳанги насиҳат гуфт Ҳабибулло Назаров. — Охир, иҷозати хаттии он калонҳо канӣ? Нест. Пас дар зӯромад, гунаҳкор шумо мешавед ва бо ягон роҳ худро ҳимоя карда наметавонед. Хуб, агар онҳо чунин иҷозати аблаҳонаро дода бошанд, магар худи шумо ақл надоред? Зери по кардану ба чорво хӯрондани нонро кадом қонун ё кадом қоидаи шариат иҷозат додааст?
Подабон хомӯшона сар фурӯ кард ва лаҳзае пас ҳамроҳонашро садо намуда фармуд, ки ҳам подаи халқ ва ҳам подаи колхозро аз ғаллазор бароранд.
Ҳабибулло Назаров ба назди мӯйсафедон баргашт. Чашмонаш хаста, ҳолаташ ғамгин. Дард мекашид. Дарди бетамизӣ, беғамӣ, ноуҳдабароии баъзе роҳбарон, дарди нофаҳмӣ ва беандешагии он чӯпон барин одамони нофаҳму бефаросат. Баъди нишастанаш мӯйсафеди Иноятулло Бобоев ба Ҳабибулло пиёлаи чойи гармро дароз карда бо дилсӯзӣ гуфт:
— Чойро гир, Ҳабиб. Чой куфтатро мебарорад, хастагиатро рафъ мекунад, асабатро ором месозад.
— Хуб, дар набудани ман албатта ба ягон хулоса омадагистед, — пиёлаи чойро гирифта, бо кӯшиши пинҳон кардани ҳолати руҳиаш, гӯё бо хушҳолӣ гуфт Ҳабибулло Назаров.
— Муйсафеди бас муътабар Сайидалӣ Сатторов ба сухан оғоз кард:
— Ҳабибулло. «Он чӣ ки аён аст, ҳоҷат ба баён нест». Росташ, ҳоло, ҳозир ба нишастану маслиҳат карданамон ҳам вақт нест. Биё, пешниҳоди туро ба овоз мемонем. Касе ки розӣ бошад, даст мебардорад ва аъзои бригада мешавад. Розӣ набошад, зид мебарояд. Тамом. Мо бояд, ҳар чи имкон аст, тезтар ин бригадаро ташкил кунем ва нонро аз зери по бардорем.
Пас аз ин гуфтори Сайидалӣ Сатторов чунин садоҳо баланд шуданд:
— Дуруст!
— Дуруст!
— Ҳақ!
— Ба овоз монед!
— Ҳа, ба овоз монед!
— Хуб. Модоме ки чунин мехоҳед, ман масъаларо ба овоз мемонам. Лекин пеш аз овоз додан чун одамони рӯзгордида ва деҳқонони асил, чун одамоне ки бисёр гармию сардиҳоро дидаед ва бисёр пастию баландиҳоро гузаштаед, фикр кунед, ки дар пеш зимистон, дар саҳро қариб 800 гектар ғаллаи нодаравида. Миқдори ғаллае, ки даравида шудааст, аммо онро ҷамъ накардаанд ва ба хирман наовардаанд, низ кам нест. 50 ҳазор тонн гандуми аз барфу борон наҷот додаи худамон ҳам ҳанӯз дар хирман. Бинобар ин, агар бригадаамон ташкил шавад, мо чун одамони ҷиддӣ ва ба қадри суханамон мерасидагӣ «…миёнро маҳкам баста, мардона ба майдон, ки даромадем, аз осмон санг борад ҳам, бояд нангу номусро ба ҷо оварем, барои ин шабро шабу рӯзро рӯз нагуфта кор кунем». (Ҳамон китоб). Агар ана дар ҳамин гуна шароит кор карда метавониста бошем ва нангро ба дӯш мегирифта бошем, барои ташкилшавии бригада овоз диҳед. Агар не, беҳтараш, ки бригадаро ташкил накунему худро байни мардум ва назди фарзандону набераҳоямон шармсор нагардонем.
Ҳамаи мӯйсафедон барои ташкилшавии бригадаи зарбдори нафақахӯрон овоз доданд. Баъди ин ҳама хурсандона ва бо руҳияи баланд кафкӯбӣ карданд, чун солҳои ҷавониашон «Ура!!!», «Ура!!!», «Ура!!!», гуфтанд. Ақалан як нафаре пайдо нашуд, ки худро аз чунин кори хайру савоб дар канор гирад. Сардории бригада ба зиммаи худи Ҳабибулло Назаров гузошта шуд. Номи бригадаро «Бригадаи мӯйсафедони ташаббускор» ниҳоданд.
— Мана бригада ҳам ташкил шуд. Акнун биёед, маслиҳат кунем, ки кори онро чӣ тавр ба роҳ мемонем. Масалан, илоҷи истифодаи ягон комбайн бошад?
— Комбайни колхоз бекор хобидааст-ку — гуфт касе аз нишастагон.
— Комбайнро ба кор даровардан тани ман, — қатъӣ гуфт С. Сатторов.
— Писари ман мошини алафдаравӣ дорад. Як ҳафта боз бекор. Мефармоям, пагоҳ мошинаро гирифта ба дарав барояд. Аз пасаш гандуми даравидаашро бо шоха худамон ҷамъ мекунем, — гуфт мӯйсафед Аҳмад.
— Бисёр хуб. Кор аз панҷоҳ фоиз зиёдтар иҷро шуд гуфтан гиред, — худ хурсанд шудаю ҳозиринро руҳбаланд карда гуфт Ҳабибулло Назаров. – Аз механизатори пуртаҷриба Нозим Қосимов хоҳиш мекунем, ки собиқ тракторчиёну шофёрони нафақахӯри ин ҷо бударо ҷамъ намуда, ана он трактори тасмачархи калон ва трактори хурдро таъмир намуда, ба кор дароранд, — ба тракторҳои вайрон хобидаи назди хирман ишора карда гуфт Ҳ. Назаров. — Бигзор бинанд, ки мо бо ин тракторҳо аз саҳро чӣ тавр ғалла мекашонему дар хирман чӣ сон ғалла мекӯбем, — бо оҳанги тантана давом дод ӯ.
Ҳамин тавр аъзоёни бригада тарзи ба роҳмонии фаъолияташонро ҳамаҷиҳата маслиҳат карданд. Понздаҳ нафар бо сардории Абдулло Азимов ба кори хирман вобаста шуданд. Ба доираи вазифаи онҳо кӯфтану бод додан ва тоза намудани ғаллаю посбонии хирман медаромад. Корҳои хоҷагидорӣ ва таъминот ба зиммаи мӯйсафедони муътабар Муло Маҳмуд Исматов, Сайидалӣ Сатторов ва амаки Бозорбой супорида шуданд. Иноятулло Бозоров бо гуруҳи ташаббускори техникиаш ба ихтиёри онҳо гузашт. Қарор доданд, ки зудтар даравидану ҷамъовардан ва ба хирман расонидани ғалла ба худи Ҳ. Назаров, Бобонур, Аҳмад Азим ва дигар аъзоёни боқимондаи бригада супорида шавад.
Фаъолияти бригада ҳамон лаҳза, аниқтараш баробари ба охир расидани ҷамъомад оғоз ёфт. Масалан, Нозим Қосимов ҳамкоронашро интихоб намуда, зуд аз пайи таъмири тракторҳо шуданд. Мӯйсафед Қудрат Азимов ваъда кард, ки ҳарчи имкон аст, дастгоҳи барқистеҳсолкунии (движок) ду сол боз дар назди фермаи гӯсфандпарварӣ бекорхобидаро зудтар ба кор омода намуда, ба ихтиёри ситоди бригада месупорад. Бале ситод. Зеро аъзоёни бригада аз рӯйи низоми фавқулода ва қатъӣ кор мекарданд. Ҷойи корашон саҳро буду ҷойи хӯрок ва хобашон ситод — хирман. Дар ҳамин ҷо маслиҳат мекарданд, дар ҳамин ҷо қарор қабул менамуданд ва аз ҳамин ҷо ба иҷрои корҳо сафарбар мешуданд.
Дар шаби сеюми баъди машварат ҳолати хирман ношинохтанӣ шуд. Дастгоҳи барқӣ ба кор даромада, 25 фурӯзонак майдони васеи хирманро машъалистон кард. Акнун кор дар хирман — ситоди «Бригадаи мӯйсафедони ташаббускор» таҳти роҳбарии Ҳабибулло Назаров шабонгоҳҳо низ авҷ дошт. Дар саҳро ҳам кор ҷӯш мезад. Комбайнчӣ Хурсандмурод Сайидалиев дар дарави ғалла қаҳрамонӣ нишон медод ва то метавонист, майдони бештарро дарав мекард. Таъмирчиён, механизаторони пуртаҷриба таҳти роҳбарии Нозим Қосимов ҳам тракторҳои вайронаро ба кор дароварданд. Механизатори 25-сола Убайд Нарзуллоев, ки ба нанг омада, ихтиёран ба бригадаи мӯйсафедон ҳамроҳ шуда буд, аз фаъолияти худ меболид ва руҳбаланд шуда мекӯшид, ки ҳарчи қудрат дорад, беҳтару бештар кор кунад. Писари мӯйсафеди Аҳмад ҳам бо трактори алафдаравиаш гандумро медаравиду чанд нафар аз гуруҳи худи Ҳ.Назаров он гандумро ҷамъ карда, ба оҳанаробаҳо (тележка) бор менамуданд ва ба хирман мефиристониданд. Гандуми аз бордони комбайни Хурсандмурод Сайидалиев баромадаро низ бо ҳамин усул ба хирман ирсол мекарданд.
Ташаббуси мӯйсафедон нангу номуси бисёр одамон, аз ҷумла ҷавононро ҳам бедор кард. Ин буд, ки сафи аъзои бригада рӯз аз рӯз меафзуду кор авҷ мегирифт. Натиҷа он шуд, ки пирони кор ғаллаи зиёда аз 800 гектар заминро даравиданд, миқдори зиёди гандуми пешакӣ даравшуда, вале ҷамъ наовардаро ба хирман кашонданд, кӯфтанд, бод доданд, тоза намуданд. Ҳосили заҳматашон ба ҳазор тонна гандум расид. Ҳазор тоннае ки мувофиқи супориши роҳбарони ноуҳдабаро бояд хӯроки чорво мегашт, ё зери барфу борон монда нобуд мешуд.
Ин миқдор гандуми зиёд куҷо шуд? Эҳ, хонандаи азизи ман. Магар нафаҳмидӣ, ки мардуми солҳои 30-юм то 80-уми асри гузашта, аз ҷумла нафақахӯрону пирони рӯзгор барои моли ҷамъиятӣ шуда, ҷон мебохтанд, аммо хасе аз онро гум намекарданд. Магар аҳамият надодӣ, ки ҳамаи аъзои бригадае ки дар борааш нигоштам, маҳз пирон, яъне нафақахӯрон буданд. Оё вақти хондан дарк накардӣ, ки дар он коре Ҳабибулло Назаров ширкат меварзид, бедаракшавии ягон чиз, аз ҷумла ақаллан як кило гандум имконнопазир буд. Он ҷое ки Сайидалӣ Сатторов ва дигар ҳамсафону ҳамсолони ӯ бошанд, рухдиҳии ин гуна ҳодисаҳо аз тасаввур берун буд. Магар намедонӣ, ки — Ҳ.Назаров дар замони кӯдакию наврасию ҷавонии хеш ба як луқма нони беминнат зор буд? Магар хабар надорӣ, ки солиёни зиёд риштаи ҳифзи ҳуқуқ ва иҷроиши қонунҳо дар зинаҳои олии давлатӣ маҳз дар дасти ӯ буд? Акнун бигӯ. Оё ҳамин хел одам мегузошт, ки муште аз гандуми ҷамъият бедарак шавад? Ё ҳамсафони ӯ — одамоне ки ифодакунандаи нангу номуси ватандорию меҳанпарастӣ буданд ва барои рӯзи неки ин халқу миллат ва ободию шукуфоии ин марзу бум ҷоннисориҳо намудаанд, оё мегузоштанд, ки чунин кори нангин рух диҳад?
Саволат беҷавоб монд? Не, ҷавоб дорад. Ҳ.Назаров ва ҳамсафони ӯ ҳамаи он гандумро ҳуҷҷати қонунӣ карда, ба давлат супориданд. Афсона? Ҳай, ҳай, ҳай! Чунин гуфторҳо ин дар замони шумо ва барои шумо афсона менамояд. Ин чизҳо дар замони мо меъёри зиндагӣ буд, бале меъёри зиндагӣ!
Фаъолияти «Бригадаи мӯйсафедони ташаббускор» таҳти роҳбарии Ҳабибулло Назаров бо ҳамин анҷом наёфт. Онҳо аз натиҷаҳои кори худ руҳбаланд шуда, боз заминҳои колхозро ҷуфт карданд ва кишти тирамоҳии ғалладона гузарониданд. Бо ҷалби одамони боз ҳам бештар 7,5 км роҳҳои байни русторо сангфарш намуданд. Ин боис гардид ба халосшавии мардум аз чангу хоки тобистону тирамоҳ ва лою оби зимистону баҳор, ки ҳолашонро бисёр танг менамуд. Чунин роҳ махсусан барои одамони солманду кӯдакони мактабрав мушкилиҳои бисёр дошт. Ҳамаи корҳои иҷро кардаи бригада зарурӣ, назаргир ва арзандаи таҳсин буданд. Аммо онҳо боз як кореро карданд, ки дар он замонҳо амалишавиашро ҳеҷ кас ва ҳеҷ гоҳ ҳатто тасаввур намекард. Бузургии чунин кор дар шароити онвақтаи деҳаю ҷамоати онон ченак надошт ва бесобиқа буд.
Солҳои аввали барқароркунии Ҳокимияти Шӯравӣ буд. Қариб дар ҳама ҷо ошубҳо мешуданд, махсусан аз ҷониби босмачиён, ки худро ҳомиёни ин мулку кишвар медонистанд. Бо сабаби он, ки яке аз гарнизонҳои аскарони сурх маҳз дар деҳаи Тӯда — зодгоҳи Ҳабибулло Назаров ҷойгир буд, босмачиён ба он зуд-зуд ҳуҷум мекарданд. Табиист, ки дар ин гуна маврид, аскарони сурх ба ҳимояи худ ва мардум бар мехестанд ва ҳар бор ҷанги калону хунрезиҳои зиёд ба амал меомад. Яке аз чунин задухӯрдҳои хунин тирамоҳи с. 1922 рух додааст. Барои исботи фикр порчаеро аз суҳбати худи устод бо раиси вақти Кумитаи иҷроияи ноҳия Ҳикмат Рофизода иқтибос мекунам: «Тирамоҳи соли 1922 гуруҳи калони босмачиён ба гарнизон ҳуҷуми ногаҳонӣ оварданд. Ҷанг чанд соат давом кард. Босмачиён шикаст ёфта, ба куҳу пушта гурехтанд. Дар ҳамон ҷанг командиру чанд нафар аскарони сурх ҳалок гардиданд, ки шаҳидонро ана дар ҳамин ҷо (болои деҳаи Тӯда. Ҳ.Ю.) дафн карда буданд. Аз гузашти айём гӯри шаҳидон ба замин ҳамвор шуда, дар назар номаълум шудаанд. Мехоҳам ба онҳо мақбара созам, то ин ки дар оянда, зери по шуда, аз хотири насли оянда, фаромӯш нагардад. («Садоқат», «Ирфон», соли 1997, саҳ. 41).
Чанд ҷумлаеро аз гуфтугӯю машварати устод бо аъзоёни бригадаашон ва роҳбарони хоҷагӣ низ ҷой медиҳам, ки аз аҳамият холӣ нест:
«Бояд ҳама… хотираи муқаддаси шаҳидони Ватанро пос доранд. Онҳо сабаби ин бахту саодати… фирӯз гардидаанд. (Ҳамон китоб, саҳ. 23). Набояд он ҷавононе, ки лаззати умри ҷавонӣ надида, барои бахти мо ҷон додаанд, фаромӯш шаванд! Бояд ҳамеша хотираи онҳоро пос дорем. (Ҳамон китоб саҳ. 38). Чунин одамону воқеаҳоро фаромӯш кардан гуноҳ аст! Таклиф дорам, дар ҷойи дафн гардидаи солдатҳои револютсия мақбара (ба маънои лавҳаи ёдгорӣ омадааст. Ҳ.Ю.) сохта, хотираи қаҳрамонон абадӣ гардонда шавад! (Ҳамон китоб, саҳ. 39).
Ташаббускорону бунёдгарони лавҳаи ёдгорӣ, бо вуҷуди аз ҷониби баъзе одамони нофаҳму бахил, нотавонбину ҳасуд ва душманони собиқи сохти нав халалҳои зиёд диданашон, бо вуҷуди аз ҷониби роҳбарияти хоҷагӣ ва ҷамоату ноҳия дастгирии рӯйи рост надоштанашон, бо вуҷуди пешпохӯриҳояшон, аз азми худ бар нагаштанд. Аз рӯйи лоиҳаи худи Ҳ. Назаров лавҳае бунёд карданд, ки дар замонаш чун рамзи садоқат ба кори ҳаққонии муборизони роҳи озодӣ, ба барпокунандагону устуворгардонандагони ҳокимияти нави халқпарвар дониста шуд. Акнун роҳбарони вақти хоҷагию ҷамоатҳо бо доштани чунин лавҳа ифтихор мекарданд, маъракаҳои сиёсию фарҳангиашонро дар пояи он мегузарониданд. Созмонҳои пионерию комсомолии мактабҳо аъзоёни нави худро дар пояи он қабул мекарданд. Навхонадорон ҳам ба он ҷо меомаданд ва чун рамзи эҳтиром ба пояаш гулдастаҳо мегузоштанд. Ин лавҳа ба ҷойи воқеан дӯстдошта ва нуқтаи сайру саёҳату тамошои одамон табдил ёфта буд. Ҳамаи ин як шингиле буд, аз ташаббускориҳои инсони комилу адиби дилогоҳ, устоди сухану арбоби намоёни давлатӣ, ходими барҷастаи ҳифзи ҳуқуқу иҷроиши қонун, ҳамсару падару бобои меҳрубон ва нафақахӯри боғайрату ташаббуспеша Ҳабибулло Назаров. Албатта, ҳамаи ин низ асоситарин воситаҳои ҷовидмонии номи устоди зиндаёд ҳастанд.
Ҳасан Юсуфи ФАЙЗБАХШ
