Афзоиш ва авомили худкушӣ
Мувофиқи гузориши Созмони беҳдошти ҷаҳонӣ, ҳамасола дар олам 800 ҳазор одам аз амали худкушӣ ҷони худро аз даст медиҳанд ва тибқи дигар оморҳо дар ҳар 40 сония як нафар ба ҷони худ қасд мекунад. Бино ба иттилои созмони мазкур, худкушӣ дуюмин омили марги инсоният дар олам гаштааст. Дар соли 2012 аз миёни ашхоси худро ба марг расонида, теъдоди зиёдро наврасону ҷавонони синну соли аз 15 то 29-сола ташкил додааст.
То солҳои 1970 ин падида бештар миёни пиронсолон ба назар мерасидааст, аммо шуруъ аз соли 2012 инҷониб бештар ҷавонон ба ин амал даст мезананд. Ағлаби онҳое, ки ба ҷони худ қасд мекунанд, мардонанд ва ҳар сол аз 10 то 20 миллион нафар кӯшиши қатли нафси хеш мекунанд. Оморҳои расмӣ нишон медиҳанд, ки дар Тоҷикистон соли 2015 ҳудуди 692 нафар ба ҷони худ қасд карда, аз ин теъдод 520 нафарашон ба ҳалокат расидаанд. Мувофиқи оморҳои расмӣ дар Тоҷикистон ҳар рӯз як нафар ба ҷони худ қасд мекунад. Иброҳим Қурбонмадови 27-сола, ки 27-уми декабри соли 2017 дар назди рӯдхонаи Душанбе худро кушт, мисоли рӯшан буда, ҷомеаи моро бештар аз пештар нигарон мекунад. Равоншиносон ва ҷомеашиносон яке аз сабабҳои умдаи ин падидаро ба ҳолатҳои равонӣ нисбат медиҳанд, ки ба қавли эшон 90 дарсади қотилони нафс ба ҳолати равонӣ дучоранд. Инчунин, вазъи нохуби иқтисодӣ, раванди давомдори муҳоҷирати меҳнатӣ, истифода бурдани баъзе доруҳо, анҷом додани ҷиноятҳои сангин, муътод гаштан ба маводи мухаддир, бекорӣ, мубтало гаштан ба қарз, аз ҷомеа канор рафтан ва гӯшанишиниро интихоб намудан, инчунин ҳолатҳои тиббӣ, ки миёни амали худкушӣ ва мушкилоти тандурустӣ иртиботи зич дорад, мебошанд. Кишваре, ки бештари аҳолии он аз ҳисоби бемориҳои ҷисмонӣ даст ба худкушӣ мезананд, Ҷопон мебошад. Ба андешаи равоншиносон воситаҳои ахбори омма низ, махсусан, Интернет метавонад боиси интишор намудани падидаи худкушӣ гардад. Чун тавассути Интернет роҳҳои мухталифи қатли инсон ба намоиш гузошта мешавад ва ҷавонон тавассути Интернет роҳҳову василаҳои мусоиди ин амалро меомӯзанд. Ин андеша ва хулосаҳои аксари равоншиносону донишмадони дунё мебошад, ки аз ҷумлаи асбобу авомили худкушӣ унвон мегарданд. Аммо коршиносону мутахассисони улуми динӣ таъкид мекунанд, ки набояд омилҳои зикргардида дар самти худкушӣ маҳаки асосӣ бошанд, гарчанде ки онҳо ба асбобияти нисбӣ будани авомили боло бовар доранд. Уламои дин дар ин радиф андешаи дигар низ доранд, ки дар поёни матлаб зикр хоҳем намуд.
Худкушӣ дар ҳама динҳо ҷиноят аст
Дар Афинаи қадим касе ҳуқуқ надошт, бидуни мувофиқаи давлат даст ба амали худкушӣ бизанад, агар ин корро мекард, ӯро дафни одӣ намекарданд ва нисбаташ баъди марг эҳтиром гузошта намешуд. Чунин шахсро аз шаҳр берун ва танҳо дафн мекарданд ва ба қабраш аломате намегузоштанд. Дар Рими қадим дар ибтидо худкушӣ амали ҷоиз буд, баъдан бо сабаби масрафҳои иқтисодӣ, ки барои худкуштагон харҷ мегардид, мамнуъ ва ҷиноят эълон карда шуд. Людовики чорум, чордаҳум подшоҳи Франсия соли 1670 барои ҷазои ин амал қарор содир намуд, ки ҷасади шахси худкуштаро ба замин сарозер карда, дар атрофи шаҳр чанд маротиба давр медоданд, пасон ӯро пора мекарданд ва ё дар партовгоҳ мепартофтанд. Гузашта аз ин, тамоми дороии он шахсро баъди маргаш мусодира мекардаднд. Дар дини Яҳуд худкушӣ ҷиноят маҳсуб гардида, пайравони он кам ба ин амал даст мезананд, чун ҳадафи ниҳоии онҳо зиндагии дунёист ва намехоҳанд аз ин ҳаёт ба зудӣ канда шаванд. Ин андеша дар Қуръон зикр гардидааст ва асоси илмӣ дорад. Дар дини масеҳӣ низ худкушӣ ҷиноят маҳсуб мегардид ва анҷомдиҳандаи ин амалро ҷазоҳои мухталиф интизор буд. Агар нафаре аз муътақидон ва пайравони дини масеҳӣ кӯшиши худкушӣ мекард, ҷазояш ин буд, ки ӯро аз калисо меронданд ва барои вуруди ибодатгоҳ дигар ҳуқуқи маънавӣ пайдо намекард. Аммо онҳое, ки пас аз даст задан ба амали худкушӣ ҳалок мегаштанд онҳоро низ ҷазои баъдимаргӣ медоданд ва аз қабристонҳои муқаддас берун дафн мекарданд. Дар охирҳои асри 19 дар Британияи Кабир сӯиқасд ба ҷони худ баробари сӯиқасд ба ҷони дигарон буд ва ҷазои соҳиби ин кирдор ин буд, ки ба дор овехта мешуд. Аммо дар Аврупо амали худкушӣ ҳамчун як кори хато унвон мегашт, ки дар асри 19 аз амали хато ба дараҷаи амали маҷнуну девона табдил ёфт. Бояд гуфт, ки дар қазияи мазкур миёни адёни дунё ва равияҳои мухталиф, мавқифи муътадил ва мантиқиро дини Ислом гирифтааст. Қонуни Ислом мисли қавонини адёни дигар шахси ба ҷони худ сӯиқасдкунандаро ҷазо намедиҳад, балки насиҳат ва фаҳмондадиҳӣ мекунад. Оне, ки дар натиҷаи ин амал мурдааст, мурдаро дар ин дунё низ ҷазо намедиҳад, балки ӯро бо икрому эҳтиром ҷаноза намуда дафн мекунад. Бо принсипи илоҷи воқеа пеш аз вуқуъ амал намуда, одамонро ба ҷазои ухравӣ бештар ваъда мекунад, то дар дунё ба ин амали ваҳшатнок даст назананд. Шояд аз ин дидгоҳи назар аз олимону донишмандони дин ва пайравони он кам афродеро метавон дарёфт, ки ба худкушӣ даст зада бошанд. Мо бисёр шахсиятҳои маъруфу машҳури оламро мешиносем, ки бо вуҷуди илму маърифати андӯхта даст ба қатли хештан задаанд. Эрнест Милле, нависанда ва журналисти амрикоӣ, ки соли 1961 бо тапонча ба сари худ паррондааст, Адолф Гитлер, сиёсатпеша ва фармонравои олмонӣ, ки соли 1945 бо тапонча ва ё тавассути дору худро ба ҳалокат расонидааст, Исмоил Адҳам, нависандаи мисрӣ, ки худро соли 1940 ба баҳри Искандария андохт ва ҳангоме ҷасади ӯро пайдо карданд, аз ҷайбаш номае дарёфтанд, ки навишта, аз рӯияъсу ноумедии зиндагӣ худро куштааст. Соли 1982 артиши исроилӣ қисмати ҷануби Лубнонро иҳота мекунад, ки яке аз шоирони маъруфи ин кишвар Халил Ҳовӣ дар Австралия қарор дошта, аз шунидани ин хабар ғаму андуҳи зиёд фаро мегирадаш ва ноумедӣ маҷбураш мекунад, ки ҳаёти худро ба поён расонад. Мерлин Монро, Майкл Ҷексон, Тайсир Сабул Адиби Урдунӣ, Ҷозеф, Айман Сувайдӣ, Арво Солеҳ, нависандаи мисрӣ, Далида, сарояндаи Фаронса, Дипендра валиаҳди Непал, ки ҳама аҳли оилаашро оташ зада пасон худашро мекушад. Робин Уилямс, ҳунарпешаи амрикоӣ, соҳиби ҷоизаи Оскар, бо тасмаи шимаш худашро овехтааст. Ба ғайр аз инҳо метавон теъдоди зиёди шахсиятҳои маъруфу машҳурро номбар намуд, ки бо вуҷуди фароҳам будани тамоми шароити зисту зиндагӣ, ба ин амал даст задаанд.
Ислом ва худкушӣ
Худованд бандагони мусалмонашро аз қатли нафс қатъан манъ мекунад. Ин баробар аст, ки худашро бикушад, ё каси дигарро. Аммо қатли хештан ҳамоно мудҳиштар ва расвотар унвон мегардад. Худованди бузург гуфтааст: “Ва худатонро накушед, чунки Худованд нисбати шумо бениҳоят бораҳм аст”.
Бояд гуфт, ки ба андешаи уламои Ислом худкушӣ аз ҷумлаи гуноҳони кабира маҳсуб гардида, паёмбари Худо (с) анҷомдиҳандаи ин корро азобҳои алиму дарднок ваъда додааст. Чунки худкушӣ қатъ намудани ҳаётест, ки Худо онро ба инсон ато мекунад ва танҳо Ӯ ба гирифтанаш ҳуқуқ дораду бас. Аз ин дидгоҳ метавон гуфт, ки ҳаёт моли инсон нест, балки амонати илоҳӣ мебошад. Худкушӣ аз заъфу сустии имон ва сатҳи пасти динӣ сар мезанад. Чунки муъмини ҳақиқӣ ба худкушӣ ҳаргиз иқдом намекунад, гарчанде, ки мусибатҳову сахтиҳо ва мушкилоти дунё болои ӯ ҳуҷум кунанд. Балки шахси мусалмон дар ин ҳолати сахтӣ сабрро пеша мекунад, талаби аҷру подош менамояд ва ба паёмбарони илоҳӣ пайравӣ мекунад, чун эшон бештарин мардуме буданд, ки онҳоро Худо ба имтиҳону балоҳо ва мушкилоту сахтиҳои дунё гирифтор намуда буд. Аммо ҳеҷ яке аз онҳо ба амали худкушӣ даст назадаанд. Инчунин, муъмин дарк мекунад, ки дунё худ макони балову имтиҳон ва мушкилот аст ва бояд аз имтиҳоноти дунё, ки пуле барои расидан ба ҳаёти ҷовидонӣ аст, сарбаландона гузашт. Баҳри дарки ин мақсад чанде аз аҳодиси саҳеҳи паёмбари Худоро, ки дар мавриди худкушӣ зикр гардидаанд пешкаши хонанда мекунем.
Аз Абуҳурайра (р) ривоят аст, ки расули Худо (с) гуфтаанд: “Ҳар ки бо заҳр худро мекушад, дониста бошад, ки абадан дар ҷаҳаннам заҳр мехӯрад. Ва ҳар ки худро бо олоти оҳанин бикушад, дониста бошад, ки абадан дар ҷаҳаннам бо он оҳан дар шиками худ мезанад. Ва ҳар ки худро аз баландии куҳ ба поён партояд, дониста бошад, ки абадӣ дар ҷаҳаннам худро аз баландиҳо мепартояд. Ва ҳар ки худро дар дунё бо оташ мекушад, дониста бошад, ки абадӣ дар ҷаҳаннам худро ба оташ месӯзонад. Ва ҳар ки худро ба дор меовезад, дониста бошад, ки абадӣ дар ҷаҳаннам низ худро меовезад” (Ривояти Бухорӣ ва Муслим).
Аз Собит ибни Заҳҳок ривоят аст, ки расули Худо (с) гуфтаанд: “Ҳар ки дар дунё худашро бо чизе мекушад, бидонад, ки дар рӯзи қиёмат бо ҳамон олат азоб карда мешавад” (Ривояти Абудовуд).
Аз Алӣ ибни Шайбон ривоят аст, ки расули Худо (с) гуфтаанд: “Ҳар ки дар болои хонае хоб мекунад, ки сақф ва монеае надорад, ки қадамҳои инсонро аз афтидан ҳифз кунад ва ӯ афтаду мирад, бе шубҳа аҳди ӯ бо Худо канда мегардад ва ҳар ки бо дидани талотуми амвоҷи баҳр ба киштӣ менишинаду мемирад, низ аҳди бандагияш бо Худо қатъ мегардад”.
Аз Ҷундуб ибни Абдуллоҳ ривоят аст, ки расули Худо (с) фармудаанд: “Қабл аз шумо як марде буд, ки дар дасташ ҷароҳате зуҳур намуд. Ӯ аз ин ҷароҳат нороҳат ва беқарор гашта, кордеро гирифта макони он ҷароҳатро бурид. Дар натиҷа аз хунравии зиёд он мард ба ҳалокат расид. Пасон Худованд нидо фармуд, ки ин бандаи ман шитоб намуду пеш аз ман ҷони худро гирифт ва ман ҷаннатро барои ӯ ҳаром гардонидам” (Ривояти Бухорӣ).
Ба ҷои хулоса
Бо такя ба аҳодиси боло ва андешаҳои соҳибназарон, метавон хулоса намуд, ки сабаби асосии амали худкушӣ дур мондан аз эътиқодоту арзишҳои динӣ мебошад. Ин хулосаи ниҳоиро аз ҳаёти миллатҳои бедине, ки дар кураи замин ба сар мебаранд, бароварда метавонем. Чун аз ҳама бештар онҳо ба ин амал даст мезананд ва ин гувоҳи он аст, ки заъфи диндорӣ ва масофа гирифтан аз арзишҳои волои динӣ, яке аз сабабҳои асосии худкушӣ мебошад. Ҳатто дар дунё баъзе ҷомеаҳое вуҷуд доранд, аз қабили ҷопониҳо ва сокинони шимоли Эскимос, ки ҷашнҳои махсус барои нафарони худкуш барпо мекунанд ва тавассути расонаҳо мехоҳанд ин кори худро дар миёни ҷавонон интишор диҳанд. Онҳо худкуширо баҳри вафо ба ишқ, талаби шарафмандӣ ва фидокорӣ барои дигарон қаҳрамонӣ унвон намуда, аз ҷумлаи арзишҳо меҳисобанд. Ин дар ҳолест, ки ташвиқу тарғиб намудан ба худкушӣ ҷиноят маҳсуб гардида, дар бештари кишварҳо барои ин амал ҷазо муайян гардидааст, аз ҷумла ҳукми қатл низ дода мешавад. Айни ҳол дар қонунгузории Судон барои тарғиби дигарон ба худкушӣ қонуни ҷазо муайян гардидааст, ки тибқи он анҷомдиҳандаи ин кор ба ҷавобгарӣ кашида мешавад.
Абдулваҳҳоби АБДУЛМАННОН
