Басманда ё Марсманда?

Роҷеъ ба мавқеи ҷуғрофӣ ва зебоии деҳоти куҳистони Деваштич (Ғончӣ) ё ба иборае деҳоти «Чорбасманда» падари бузургворам Шарифхоҷаи Комилӣ адибона чунин нигоштаанд: «Дар ҷануби шаҳри Истаравшан, дар домони куҳи Куромос води дилкушову манзараи хушҳавое воқеъ гардидааст. Аз миёнҷои ин манзили базеб, бо камоли шитоб аз қуллаҳои баланди куҳҳои Овучӣ оби калони шӯх равон шуда, тамоми ин водиро обшор менамояд…» («Фолклори сокинони саргаҳи Зарафшон», Сталинобод. -1960. — с. 245). Дар ҳамин асно як нуктаи ҷолиберо таъкид кардан ба маврид аст, ки ҳамагон набошанд ҳам, аксарияти мардум қаторкуҳҳои водии Зарафшонро, ки тавассути тангнои куҳии Масчоҳ аз шарқ бо қаторкуҳҳои Олой пайваст шуда, дар ғарб то ҳамвориҳои Самарканд ба масофаи 340 км тӯл кашидааст, бо номи русии Туркистон зикр мекунанд, ҳол он ки номи тоҷикиаш Куромос буда аст.

Дар мақолаи мазкур асосан роҷеъ ба таъриху ҷуғрофиёи ду деҳаи кунунии ноҳияи фавқуззикр Хоҷаҳо ва Басманда ба тариқи хеле мухтасар сухан хоҳад рафт.

Хоҷаҳо маркази Марсманда

Хоҷаҳо номи деҳаи на он қадар бузург, ҳатто дар нисбати Басманда метавон гуфт деҳаи кӯчакест андар куҳистони ноҳия. Масофаи байни Хоҷаҳову Басманда камтар аз 1 фарсах (тақрибан 6 км) буда, аз ҷиҳати ҷойгиршавӣ Хоҷаҳо дар самти шимоливу андаке ғарбии Басманда воқеъ аст. Хоҷаҳо аз маркази ноҳия ба масофаи 29 км ва аз бузургтарин шаҳри ин музофот Истаравшан ба масофаи 24 км дар самти ҷануб ҷойгир аст. Номи ин деҳа дар ҳуҷҷатҳои расмӣ бештар дар шакли Калининобод сабт мешавад, ҳарчанд ки рафиқ Калинин ба ин деҳа на ташриф овардаасту на онро обод сохтааст. Ва натанҳо ба ободонии Хоҷаҳо, балки дар ободонии ин мавзеъ умуман ҳиссагузорӣ ҳам накардааст. Ин ҷумлаҳоро барои он навиштаам, ки баъди ҳазор сол не, балки 100-200 соли наздик (тақрибан пас аз як-ду умри одамӣ) асли ин воқеа дар назди муаррихону ҷӯяндагони он боз як муаммоеро ба вуҷуд хоҳад овард. Аслан ин як амри воқеии таърихиест, ки пояи сирф сиёсӣ дорад, бад-он мазмун ки ба муносибате мавзееро бо ягон номе пайваста месозанд. Ҳаройина мардуми шарифи деҳоти атроф ин деҳаро бо номи Хоҷаҳо (Хӯҷаҳо) мешиносанд, ки ҳақ асту дуруст.

Чун ба ойинаи таърих назар меафканем, ҳақиқати ҳолро дар он мебинем, ки дар гузаштаи тақрибан 500 сол қабл аз ин, Хоҷаҳои кунунӣ-маркази Масманда (шакли таърихӣ ва дурусти номи Басманда) буда, дар сарчашмаҳо бо номҳои Масманда ва Марсманда зикр мешудааст. Он замон танҳо авлоди кӯчакеро аз Масмандаи бузург- хоҷагон ё хоҷаҳо меномидаанд, на деҳаро. Дар асрҳои миёна афроде буданд, ки андар обрӯмандӣ назди мардум шуҳрати хоса доштанд, вале онҳо ба кори сиёсату идоракунӣ мудохила намуданро раво намедонистанд, танҳо обрӯву эътибори эшон дар назди мардум басанда буд, ки шоҳону амирон баъзан аз маслиҳату машварати чунин ашхос истифода менамуданд.

Яке аз ҳамин гуна бузургмардони дунёи маърифат ҳазрати Сайид Абдурраҳимхоҷа натанҳо парастору ҳомии Масмандаи бузург, балки парастории ноҳияҳои кунунии Деваштич (Ғончӣ), Нов, Истаравшан, Ҷиззах ва Мастчоҳро бар уҳда дошта, ин ҷойҳоро аз кашмакашу хунрезиҳои зиёди ҳамон давра ҳимоят менамуданд. Аз ин хотир, он замон ба ғайр авлоди худи он ҳазрат, инчунин тамоми муридону ихлосмандон ва иродатмандони ба тариқати эшон гаравидагонро Хоҷагон мегуфтанд. Аслан бигирем, авлоди ҳазрати Сайид Абдурраҳимхоҷа чандон пароканда нашуданд (албатта аз муҳоҷирати авлоди эшон ба Хуҷанду Истаравшану қисмати ҷанубии мавзеи Ӯзбекистон камина огаҳӣ дорам), вале муридону дасти иродат гирифтагоне, ки ба силсилаи Хоҷагон гаравида буданд, сахт паҳну пароканда шуданд…

Роҷеъ ба он ки номи Басманда дар сарчашмаҳои ба ҳазор сол қабл аз ин тааллуқ дошта, бо номҳои Масмандаву Марсманда омадааст, поёнтар сухан хоҳам гуфт. Ҳоло ҳамин қадар гуфтаниам, ки ҳазор неву панҷсад сол пеш аз ин ҳанӯз Басманда бо номи Масманда ёд мешудааст ва он Масманда ҳамин Хоҷаҳои кунунӣ буданашро аз сарчашмаи муътамаде бо номи «Рисолату-с-соликин» мехонем. Муаллифи ин рисола яке аз халифаҳои ҳазрати Сайид Абдурраҳимхоҷа Халифа Абдулҳамид ном донишманде роҷеъ ба мавзеи оромгоҳи муршиди бузурги худ чунин навишта:

…Марқади поки ӯ ба Масманда,

    Дурри файзи футуҳ резанда…

(ниг. Халифа Абдулҳамид «Рисолату-с-соликин», дастхат. с. 24 як нусхаи ин дастхат дар китобхонаи шахсии акдемики шодравон Аҳрор Мухторов, нусхаи асл дар дасти банда, як нусха дар дасти бародарам Абдулкаримхоҷа Шарифӣ ва нусхаи дигараш дар китобхонаи давлатии Русия маҳфуз аст).

Ва ҳамин тариқ, хулоса бароварда мешавад, ки мавзеи Хоҷаҳо, то омадани Сайид Абдурраҳимхоҷа аз ноҳияи Косони вилояти Намангон, бо номи Масманда ва ҳатто замоне чанд баъди фавти он ҳазрат ҳам бо ҳамин ном шинохта мешудааст.

Басмандаи кунунӣ деҳаест аз деҳоти куҳистони Деваштич, бо он тафовут, ки Басманда натанҳо деҳаи аввалбузурги ноҳия, балки дар радифи деҳаҳои Хистеварзи ноҳияи Хуҷанд (имрӯз бо шакли таҳрифшудаи Қистакӯз низ шинохта мешавад), деҳаҳои Воруху Чоркуҳи Исфара ва Урметани ноҳияи Айнӣ яке аз деҳаи калонтарини Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад.

Сараввал мехоҳам посухе бигӯям ба суоли Далер ном сокини Басманда, ки 3 июли соли 1992 дар рӯзномаи «Байрақи Октябр» (имрӯза «Овози Ғончӣ») барои дарёфти мазмуни Басманда ва решаи ин калима аз таърихдонону забоншиносон маслиҳат пурсида буд. Ва ҷои изтироби Далер боз дар он буд, ки вожаи «Басманда» гӯё калимаи туркист ва ӯ ҳамчунин аз ривояти дурӯғине ба қавли худаш роҷеъ ба пайдоиши Басманда ёдрас шуда, қайд намудааст, ки «Басманда дар баъзе китобҳо ва сарчашмаҳои қадима дар шакли Марсманда омадааст». Чун пурсиши Далер кутоҳ аст, барои ба хубӣ рӯшан гаштани ҳалли масъала қисме аз онро айнан меорам: «Солҳои пешин як гуруҳ мардуми деҳаамон дар ақидае буданд, ки гӯё вожаи «Басманда» туркист. Ҳатто ривояти дурӯғине миёни аҳли деҳа паҳн гашта буд, ки гӯё замоне турке деҳаро забт карда бошаду, аз сабаби табиати ниҳоят зебо доштани ин мавзеъ «Бас менга шу жой» гуфтааст. Яъне гӯё, ки номи деҳа шакли вайроншудаи «Бас менга»-и туркӣ бошад. Ин гумону гуфтаҳо дурӯғе беш нест, зеро Басманда дар баъзе китобҳову сарчашмаҳои қадима дар шакли Марсманда омадааст. Илова бар ин дар миёни аҳли деҳ турке зиндагонӣ намекунад ва ҳамаи бошандагонаш тоҷиконанд. Аз рӯи бозёфтҳои бостоншиносон дар ин макон одамон то ҳуҷуми туркон ҳаёт ба сар мебурданд ва барои эронӣ будани ин вожа далелҳои зиёде мавҷуданд…» менависад Далер. Акнун сари ин масъала батафсилтар иктифо хоҳем намуд. Аввал ин ки нафақат калимаи Марсманда ё ки Масманда, балки решаву баромади аксари номҳои ҷуғрофии қадимаи тамоми Осиёи Миёна (натанҳо Тоҷикистон) ба монанди Хоразм, Ҳазорасп, Фарғона, Андиҷон, Намангон, Косон, Риштон, Марғелон, Бухоро, Самарканд. Кеш, Насаф, Тирмиз, Хива, Гурганҷ, Марв, Нисо, Ашқобод, Ҷиззах, Фороб, Истаравшан, Ғончӣ, Хуҷанд. Зомин, Куркат, Суркат, Фалғар, Сомғар, Кошғар (Кашғар), Узганд, Бутамон, Уш, Cух, Исфиҷоб, Бунҷикат, Метк, Даҳкат, Вахон, Бадахшон, Зарафшон, Хуталон, Ӯзбекистон, Қирғизистон, Қазоқистон, Туркманистон, Боғистон ва ғайраву ва ҳоказо аз забонҳои эронӣ об мехӯрад. Шарт нест, ки ҳамаи ин калимаҳо ё вожаҳои зиёди дигаре ки ёд кардани ҳамаи онҳо тӯл мекашад ва моро аз мақсад дур месозад, баён созем. Ҳамин қадар гуфтан кофист, ки аксари онҳо бар пояи забонҳои эронӣ асос ёфтаанд. Як қисми ин вожаҳо бар пояи забони суғдӣ, қисми дигараш бар пояи забони хоразмӣ, қисми сеюмаш бар пояи забони порсии миёнаву нав (порсии дарӣ (тоҷикӣ)) ва ҳамин тариқ, бар пояи кадоме аз ин забонҳо набошад, ба гуруҳи забони эронӣ дохил мешавад. Ин бад-он хотир аст, ки ҳанӯз аз замонҳои қадим, қабл аз кӯчиши аввалини қабоили кӯчии атрок дар саросари кишвари Осиёи Миёна ва ҷанубии Қазоқистони имрӯза халқҳои ориёиасл зиндагӣ мекарданд, ки ниёгони суғдиёну бохтариҳову хоразмиёну парфияниҳо ба шумор мераванд. Ба қавли шоири шинохтаи Эрони муосир Муҳаммад Ҳусайн Беҳҷати Шаҳриёр аз Хоразм то Ироқи Аҷам ҳама мулки эрониён буд. Аз ин рӯ, решаи баромади ҳар гуна калимаи қадимаро (такрор мекунам қадимаро) дар саросари Осиёи Миёна пеш аз ҳама бар пояи забонҳои эронӣ ҷустуҷӯ кардан мебояд.

Ҳамчунин бояд гуфт аввал ин ки худи калимаи Басманда шакли таҳрифшудаи вожаи Масманда ва Масманда шакли таҳрифшудаи Марсманда аст. Дуввум ин ки, бояд гуфт зӯр зада ҳар гуна калимаҳои тоҷикиро ба узбакӣ баровардан ин онро монад, ки кас бо домонаш офтобро пинҳон созад. Охир ҳамин калимаи таҳрифшудаи «Басманда»-ро ба се ҳиҷои мавҷуда ҷудо созем, ҳам ҳар се қисмаш: ҳам «Бас», ҳам «ман» ва ҳам «да» калимаҳову пасванди соф тоҷикӣ аст. Пас чӣ ҳоҷати «ман»-ро «мен» ва «да»-ро «га» сохта аз забони қадим ба забони ҷадид «зӯрамзӯракӣ» гузаштанҳо? Мутаассифона, ин гуна таъбирҳои «зӯрамзӯракӣ» кам нестанд. Мисол меорам як ривояти аз ҳама хандаовартареро. Ҳанӯз соли 1975 «олиме», «номзади илми филология», на номзади илми филология рафиқ С.Қораев дар рақами №6-и маҷаллаи ӯзбекии «Фан ва турмуш» калимаи «Ғончӣ»-ро бе ҳеҷ далелу бурҳон ба тарзи ба худаш маъқул «Ғанчӣ» (?) навишта, пас дар атрофи ҳамин калимаи сохтааш «донишмандӣ» намуда, иддао карда буд, ки «Ғанчӣ» бар пояи калимаи «қӯйчӣ» асос ёфтааст. Дар мавриди «Басманда», «ман»-«мен» ва «да»-«га» шуда бошад, дарди ба хайр, лекин номаълум аст, ки чи гуна «ғонч»-«қӯй» шуда бошад? Албатта, баъди чанде ин «кашфиёт»-и рафиқ Қораевро ботил бароварданд. Аниқтараш, олими воқеие дар соҳаи худ, номзади воқеии илми филология, на «номзади илми филология», рафиқи дигар А.Абдунабиев дар рӯзномаи «Ҳақиқати Ленинобод» (аз 8 сентябри соли 1984) нодурустии даъвои ин чӯпони (шубони) «қӯйдӯст»-ро исбот карда буд. Танҳо ба исботи дурусти А.Абдунабиев онро илова карданиам, ки дар яке аз гаҳвораҳои тамаддуни тоҷикӣ Самарканди бостонӣ низ ҷӯйе ё рӯдеро бо номи «ҷӯй ё рӯди Ғончӣ» мешинохтаанд ва баромади онро ба забони паҳлавӣ марбут медонистаанд. Воқеан ҳам рӯд (дарё)-и бузургу машҳури «Ганг»-ро ҳам ба забони паҳлавӣ рӯди «Ғонч» (на «Ғончӣ», балки «Ғонч») мехондаанд, ки мутаассифона ӯ дар ин бора чизе ёдрас нашудааст. Чунин маълумотро бори аввал аз донишманди Самаркандӣ – риёзидон, шарқшинос ва муаррих, профессори шодравон Илҳомҷон Ҳоҷиев шунида будам.

Акнун, роҷеъ ба ривояти «Бас менга шу жой» чунин гуфтаниам, ки аввалан банда аз шакли тоҷикӣ ва дурусти ин ривоят огаҳӣ дорам ва он ривоят чунин аст: Як замоне як турке неву, балки вақте ки ҳазрати Сайид Абдурраҳимхоҷа бо духтари шоҳи Истаравшан Абдулқуддусхон-бо номи Маликабону (модари Хоҷа Халилуллоҳ) издивоҷ мекунанд, шоҳ ба домодаш, ҳам ба хотири духтари хеш ҳам ба хотири арзи эҳтирому ихлосмандӣ ба ҳазрати эшон мавзееро аз Куркат то Суркат ба миқдори як асптоз замин ҳамчун туҳфа пешниҳод мекунад. Аммо ҳазрати Сайид Абдурраҳимхоҷа танҳо ҳамин мавзеи Масмандаро (чуноне ки гуфтем дар он замон Масманда мегуфтанд, на Басманда) интихоб намуда гуфтаанд: «Масманда бас ман ба». Чун ин ривоят андар кутуб вомехӯрад, ҳалли муаммои табдилёбии Масмандаро ба Басманда дар ҳамин ривоят ҷустуҷӯ ва пайдо намудан натиҷаманд хоҳад буд. Муаммои табдилёбии Марсмандаро ба Масманда дар ду фикр ҷустан ба манфиат хоҳад буд. Якум ин ки шояд аслан шакли Масманда дуруст бошад, зеро на ҳама сарчашмаҳо Марсманда нишон медиҳанд, дар баъзе манобеъ маҳз Масманда омадааст. Фикри дуюм ҳамин ки шояд талаффузи Марсманда бо ҳарфи «ро» (ﺭ) душворӣ ба миён оварда бошаду бегумон Марсманда ба Масманда табдил ёфта бошад. Андар маънои вожаҳои Марсманда ва Масманда дар охири мақола сухан хоҳем гуфт.

Аз деҳоти куҳистони Ғончӣ банда дар сарчашмаҳои асрҳои миёна бо номи деҳаҳои Масманда, Даҳкат, Метк,… дучор омадаам. Инак, чун cухан дар бораи Басманда (Масманда) аст, ҳоло ба он иктифо мекунем. Аввал он сарчашмаҳоро номбар бояд намуд ба ин тартиб:

а) «Масолик ва мамолик» — муаллифаш Абӯисҳоқ Иброҳим Истахрӣ.

б) «Сурату-л-арз» — муаллифаш Ибни Ҳавқал (бояд гуфт, яке аз бузургтарин ниёгони мо риёзидон ва ҳайъатшиноси маъруф, мулаққаб ба «падари илми ҷабр» Абӯ Абдуллоҳ Муҳаммад ибни Мӯсои Хоразмӣ (780-870) низ бо номи «Сурату-л-арз» таълифоте дорад ва онро бо асари Ибни Ҳавқал набояд омехта кард).

в) «Ҳудуду-л-олам мина-л-машриқ ила-л-мағриб» — муаллифаш яке аз бузургтарин таърихшинос ва ҷуғрофидони гумном. Соли таълифи асар 982-983 милодӣ ва забони асар — забони тоҷикист (форсии дарист).

г) «Рисолату-с-соликин» — муаллифаш Халифа Абдулҳамид, яке аз халифаҳои ҳазрати Сайид Абдурраҳимхоҷа.

Аввалан ба гуфтаи онҳо муроҷиат намуда, пас аз он муҳокимаронӣ кардан судманд хоҳад буд.

«Дар ноҳияти Марсманда оҳанҳои накӯ созанд ва оҳан аз Фарғона хезад ва дар Марсманда рӯзи бозоре ҳаст, ки мардум аз ноҳиятҳо он ҷо раванд ҳар моҳ як бор…» («Масолик ва мамолик», Теҳрон, 1961 милодӣ, с. 251.).

«Марсманда шаҳри накӯ ва дилангез аст. Оби ҷорӣ дорад, вале сармои сахт монеъ аз ин аст, ки дар он ҷо боғ ва токистон ба вуҷуд ояд. Оби он фаровон ва хокаш накӯ ва дорои гулзорҳои зебо ва алафзорҳо ва заминҳои сарсабз ва гардишгоҳҳост…» («Сурату-л-арз», Теҳрон, 1345 ҳиҷрӣ, с. 231.):

«Дар ноҳияи Минк (Метки имрӯза — А.К.) ва Марсманда абзори оҳанӣ созанд, ки ба саросари Хуросон ва низ Ироқ фиристода мешавад, зеро оҳани Фарғона нарм аст, чунон ки аз он абзори мухталиф барои ҳар санъате, ки бихоҳанд метавон сохт ва чизҳои бадеъ, ки месозанд мӯҷиби анбисоти хотир мешавад. Марсманда бозори машҳур дорад, ки мардум аз ҷоҳои дур бад-он ҷо гирд оянд ва ин бозор дар оғози ҳар моҳ як бор ташкил мешавад…» («Сурату-л-арз», чопи номрафта, с.238.).

«Ҷизак (Ҷиззахи имрӯза — А.К.) шаҳракест андар вай оби равон аст ва ба наздикии ӯ ҷоест Марсманда хонанд ва он ҷо ҳар соле як рӯз бозор бувад, ки гӯянд: «он рӯз дар он бозор афзун аз сад ҳазор динор бозургонӣ кунанд» («Ҳудуду-л-олам», Душанбе, 1984, с. 71).

«Марқади поки ӯ Масманда,

Дурри футӯҳи файз резанда».

(«Рисолату-с-соликин», дастхат, с. 4.).

Акнун, дар асоси чунин далелҳову бурҳони қотеъ, ба муҳокимарониҳои мантиқиву хулосабарориҳо метавон пардохтан. Вагарна бе далелу бурҳон мисли фарзияҳои по дар ҳавову «кашфиёти»-и «беназир» (воқеан беназир ба маънои мустақими калима) «Ғончӣ»-ро ба «Ғанчӣ» (?) ва «ғанчӣ»-ро ба «қуйчӣ»(?!) ва «қуйчӣ»-ро ба «қуй» (??!!) ва «чӣ» ва «қуй»-ро ба «гӯспанд» (???!!!)-у «чӣ»-ро ба «одам» бурданҳо метавон сад ва ҳазорҳо «кашфиёт» намуд… Пас, аз рӯи ҳамин гуна «мантиқ» метавон гуфтан, ки магар калимаҳои «тур» ва «бош»-и узбакӣ бо «тур» ва «бош»-и тоҷикӣ аз як реша (?!) об мехӯранд?. Ҳаргиз не! Зеро узбакон «тур»-у «бош»-ро нисбати одамӣ ба маънои «хез» ва «сар» истифода мебаранду, тоҷикон «тур»-у «бош»-ро нисбати сагу гов ба маънои «дафъ шав» ва «дур шав» истифода мекунанд. Охир, ҳар хонандаи закӣ метавонад дарк намудан, ки дар ин ҷо тафовут аз куҷо то ба куҷост! Аз маълумоти сарчашмаҳои номрафта чанд хулосаи муҳимеро пайдо кардан мумкин аст, ки онҳоро бад-ин минвол ва ба тартиб таҳлил намудан мебояд.

1. Чун ҳам муаллифи «Масолику-л-мамолик» ва ҳам муаллифи «Сурату-л-арз» ҳангоми зикри Марсманда аз Фарғона ёд мекунанд ва илова бар он меафзоянд, ки «оҳани Фарғона нарм аст» ва «оҳан аз Фарғона хезад», лекин бозори машҳури оҳан дар ноҳия ва ё шаҳри Марсманда баргузор мегардад, аз ин гуфтаҳо чунин хулоса баровардан мумкин аст: Аввал ин ки баъзе ҷуғрофидонони имрӯза водии Фарғонаро то шаҳри Сурушана (Истаравшан ё Ӯротеппаи имрӯза) (!), ва бархе дигар онро то шаҳри Хуҷанд (!!) ва гуруҳи сеюм ҳатто то шаҳри Канди Бодом (Конибодоми имрӯза) (!!!) маҳдуд менамоянд. Пас дар ин маврид, бино бар ақидаи гуруҳи аввал имрӯза куҳистони Ғончӣ (қисмаке аз Масмандаи он замона), бино бар ақидаи гуруҳи дуввум Масмандаи онзамона пурра (имрӯза Истаравшану Нову Ғончиву Зафарободу Ҷиззах (Дизак)-у Зомин) ва бино бар ақидаи гуруҳи сеюм тамоми вилояти Истаравшани қадима ё худ қисми зиёди вилояти Суғди имрӯза аз Конибодом то Басмандаи кунунӣ бо ҷузъе аз навоҳии вилоятҳои Ҷиззаху Сирдарё ба пуррагӣ пас «мавзеанд бетараф мобайни водии Фарғонаву водии Зарафшон. Аз маълумоти «Масолику-л-мамолик»-у «Сурату-л-арз» ҳадс зада мешавад, ки муаллифони асар Марсмандаро ба Фарғона мутааллиқ донистаанд.

Акнун чанд ҳарф роҷеъ ба Фарғона. Фарғона дар баробари Хоразм, Суғд, Бохтар яке аз гаҳвораҳои тамаддуни тоҷикӣ (умуман эронӣ) маҳсуб мешавад. Фарғона вилоятест андар Варазрӯд (Варорӯд) яъне Мовароуннаҳр аст. Бино бар маълумоти мардумшиносӣ Фарғонаро ҳанӯз Анӯшервони одил бино карда буд ва маънояш аз ҳар хона мебошад. Бино бар маълумоти сарчашмашиносӣ, Фарғона, қариб дар тамоми сарчашмаҳои форсӣ (тоҷикӣ)-ву арабӣ тахассусии асрҳои миёна сабт шудааст ва номи ҳамаи сарчашмаҳоро овардан аз имкон берун аст ва хулласи калом, 1000 сол пеш аз рӯзгори мо Фарғона яке аз марказҳои шинохташудаву ботамаддуни он замона будааст.

2. Бозори машҳури Марсмандаро ҳам муаллифи «Масолику-л-мамолик» ва ҳам муаллифи «Сурату-л-арз» дар як моҳе як маротиба ёдрас шудаанд, вале муаллифи «Ҳудуду-л-олам» дар як сол як маротиба сабт намудааст. Дар навбати худ, ҳар се муаллиф ҳам собит намудаанд, ки оҳанро аз ин бозори машҳур то ба Хуросону Ироқ баранд, пас метавон хулоса баровардан, ки агар бозор чунин машҳуру бузург бошад, шояд нишондоди муаллифи «Ҳудуду-л-олам» ғалат бошад ва бозор воқеан ҳар моҳ на соле баргузор мегашта бошад. Зеро, агарчанде банда тоҷир нестам, фикр мекунам барои аҳли туҷҷор ва инчунин косибони заҳматкаш ҳар моҳ воқеъ гардидани бозор ба манфиаттар хоҳад буд, нисбат ба ҳар сол.
3. Бинобар аз «Марсманда ба Хуросон» ва Хуросону Ироқ» гуфтани сарчашмаҳои номрафта метавон хулоса баровард, ки ҳанӯз дар он замон (1000 сол пеш аз ин) мафҳуми Хуросони Бузург коста будааст. Дар таърих ба ғайр аз мафҳуми Хуросон инчунин мафҳуми Хуросони бузург вуҷуд дорад. Маълум аст, ки зери мафҳуми Хуросони имрӯза мардум танҳо қисмати шимолу шарқии Эрони муосирро дар назар доранд. Дар замонҳои қадим бошад, Хуросони Бузург ба ғайр аз қисмати имрӯзаи Хуросон, инчунин тамоми Осиёи Миёна (Тоҷикистон, Ӯзбекистон, Туркманистон, Қирғизистон) бахшеро аз Қазоқистони ҷанубӣ ва Афғонистон шимолӣ дар бар мегирифт.
4. Нуктаи муҳими дигар ин аст, ки яке аз сарчашмаҳо («Ҳудуду-л-олам») миқдори маблағи дар як рӯзи бозор ҷамъ шударо (зиёда аз 100 000 динор) нишон дода ва ҳамчунин ин миқдорро хеле зиёд шумурдааст (аз тарзи баён маълум аст) ва сарчашмаи дигар «Сурату-л-арз» рӯзи бозори Марсмандаро (оғози ҳар моҳе) муайян нишон додааст. Аз ин ҷо ҳам барои иқтисодшиносону ҳам барои муаррихон маълумоте нав дастрас хоҳад шуд. Илова бар ин ҳадс зада мешавад, ки ҳамон рӯзи аввали моҳ рӯзи панҷшанбе шояд дар назар дошта шудааст. Ва истилоҳи «Панҷшанбе» аз ҳамин ҷо дар назар дошта шудааст ва эҳтимол ин рӯзи бозор, бо бозори «Панҷшанбе»-и Хуҷанд иртиботе дошта бошад.
5. Чун баъзе сарчашма Марсмандаро шаҳр ва баъзеи он ноҳия хондааст ва шуҳрати Марсмандаро асосан (на тамоман) дар оҳан дидаанд, аз ин ҷо чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки Марсмандаи қадим дар мавқеи Басмандаи кунунӣ хотима наёфта, балки он ҳудуди имрӯзаи деҳаҳои Басманда. Дархон (Янгиариқ), Хоҷаҳо (марказаш), Қалъаи Дӯст, Қалъаи Мирзобой, Чӯянчӣ ва умуман тамоми мавзеи ба истилоҳ «Чорбасмандаро»-ро дар бар мегирифтааст.
6. Ва ҳамин тариқ, чунин хулоса баровардан мумкин аст, ки маркази Марсмандаи қадим — деҳаи Хоҷаҳои кунунӣ буда, мавқеъ ё мавзеи бозори машҳури шаҳр ё ноҳияи Марсмандаи қадим — музофоти Қалъаи Мирзобойи имрӯза (поёни Хоҷаҳову болои Чӯянчӣ — тақрибан имрӯза ҷои чоршанбебозор) ва ҳунармандон ё тоҷирони оҳангари он дар ҳудуди деҳаи Чӯянгарони замони мо пайвастагии ногусастанӣ дорад.

Воқеан, ноҳияи Масманда дилангез аст, агарчӣ дар ҳақиқат сармои сахт дорад, ки барои токпарварӣ имкон намедиҳад, аз ҷиҳати форамии боду ҳаво, алафзорҳо, гардишгоҳҳо ва умуман аз ҷиҳати зебогии табиат ва ба истилоҳи имрӯза аз лиҳози экология нодир аст.

Дар бораи чигунагии деҳаҳои кунунии Қалъаи Дӯст, Қалъаи Мирзобой, Чӯянчӣ, Работ, Шоҳон, Далёни Поён, Далёни Боло, Оби борик, Дархон (Янгиариқ), Сурхоб, Каҷровут, Сумбулканд, роҷеъ ба ноҳияи Минк (Метки кунунӣ — А.К.), Даҳкат, Хишекат, Ростровут ва умуман дар бораи таърихи тамоми деҳоти куҳистони Ғончӣ дар мавриди дигар муфассалан ҳарф хоҳем зад.

Акнун бармегардем бар идомаи посухи Далер нисбати «ҳама бошандагони он тоҷиконанд» гуфтанаш. Аввал ин ки, ӯ вақте Басманда мегуфт, танҳо ҳамин Басмандаи имрӯзаро дар назар доштааст, ки ин як амри воқеист. Ва чӣ тавре дидем, Басмандаи кунунӣ ҷузъе аз Масмандаи қадим асту халос ва фикр мекунам, ки дар айни ҳол идомадиҳандаи воқеии ҳамон Масмандаи бостон ҳам танҳо ва танҳо ҳамин Басманда асту халос… Меъёру маҳаки муайянсозии нажод миёни мардум асосан забон ва гоҳе қофия шинохта шудааст, ки ин нуктаи муҳим нест. Ва нуктаи асл пинҳон аст андар дигар мақула. Чун аз лиҳози забону қофия шинохти мардум осон аст ва ин шинохти хоси мардуми ом бояд бошад, ки мутаассифона дар замони мо бештари муҳаққиқон ба ин меъёру маҳаки осон побаст гаштаанд, ки ба ибораи адибона ҳар ду пояшон ба он банд чилгиреҳ афтода.

Нуктаи асл дар ин аст, ки мардумро аз рӯи «бин, ки чӣ мегӯяд, на ин ки кӣ мегӯяд» боистӣ шинохтан. Фаҳмотар ҳарф занем, бояд гуфт, ки ҷиҳати дигари муайянсозии нажод, ки аз забону қофия садҳо маротиба муҳим аст ва асл он аст — ин ҷиҳати равоншиносӣ (психологӣ)-и инсон, яъне рафтору гуфтору кирдор ва ҳатто пиндори шахс маҳсуб аст. Камбудии асосии баъзе аз нажодшиносон ҳам маҳз дар ҳамин аст, ки ба ҷиҳати соддаву осони муайянсозӣ — забону қофия маҳдуд мешаванд. Роҷеъ ба ҷавҳари асли муайянсозии махлуқе бо номи «одам» тамоми мардони бузург ва файласуфони шинохта дар Шарқи Бостону Миёна ва имрӯз ҳамин гуна мардон андар Ғарбу Аврупо дурри гавҳар суфтаанду доранд суфтан… Ва ҳамин ҷиҳати масъаларо камина то ҳадди шиносоии хеш бо мардуми шарифи Басмандаи кунунӣ дар гуфтору кирдору рафтори эшон андар мисоли Абдуқаҳҳор Ойматов, Нурулло Холиқов, Турдибой Ҳотамов, бародарон Оқилбой ва Ҳотамбой Ҳотамовҳо, Иномбердӣ Мавлонов, Раҳимбердӣ, Нозимҷон Азимов, Холиқбердӣ Шамсиев, Шарифҷон Тошев, Хайруллоҳ Сабурӣ, Хайруллоҳ Ғафуров, Фирдавс Аминов ва дигарон мушоҳида намудаам. Акнун байтеро аз Мавлонои Рум ба ҳамин ҷиҳати масъала иқтибос хоҳам овард, ки айни муддао хоҳад буд:

Як ҳамлаву ду ҳамла, омад шабу торикӣ,

Чустӣ куну туркӣ кун, не нармиву тоҷикӣ.

Мавлоно Ҷалолиддин Румии Балхимавлуд, ки аз суфиёни вораста, орифони воломақом ва шоирони овозадори замони худ ба шумор мерафт ва бар қавли худаш андар роҳи шинохти худ ӯ бо ҳар ҷамъияте бо бадҳолону хушҳолоне менишаст, турку тоҷикро чунин шинохта буд, ки нармӣ, хушмуомилагӣ, хушрафторӣ, хушгуфториро бар тоҷик ва чустӣ, чолокӣ шабохунзанӣ ва амсоли инҳоро ба турк мансуб донистааст, чуноне ки ёд карда шуд.

Ва имрӯз дар рӯзгори мо ҳазорон тоҷиконро ёфтан мумкин аст, ки агарчанде аз лиҳози қофия сад дар сад ориёинажоду аврупоишакланд ва аз лиҳози забонӣ бо шеваи фасеҳу ширину шакарин ва ба қавли Муҳаммад Иқболи Лоҳурӣ бо лафзи малакимансуби дарӣ (тоҷикӣ) ҳарф мезананд, лекин аз ҷиҳати равонӣ, яъне ба дуруштиву (на нармӣ) ва ғайраву ва ҳоказо сад дар сад хӯи туркӣ доранд ва қисме аз онҳо ба авбошиву фитнагариву ҳатто қотилӣ даст доранд ва ҳамчунин дар навбати худ метавон садҳо ҳазор ва миллионҳо афродеро аз қабоили туркнажод (бештаран ӯзбеконеро) пайдо намуд, ки аз ҷиҳати забон ва қофия сад дар сад ӯзбеканд, вале аз ҷиҳати равоншиносӣ тоҷиканд. Шояд онҳо (баъзеашон дақиқан) забони асливу модарии хешро гум карда бошанд, ки ин дигар тарафи масъала аст.

Ҳамин тариқ, падид омад, ки мардуми Басмандаи кунунӣ аз ҳар лиҳоз чи забону қофия ва нармиву фурӯтанӣ ва хоксориву хушгуфториву хушрафторӣ сад дар сад тоҷиканд.

Албатта дар мавриди инсонгарӣ наовардани байтеро андар ин масъала аз барои худам гуноҳ меҳисобам, ки аз байтҳои дӯстдоштаи яке аз устодони мактабиам — шоиру риёзидон ва инсони комилу муътабар Хоҷа Абдуллоҳи Қаюмӣ буд:

Ҳарфи бадро бар лаб овардан хатост,

Кофару муъмин ҳама халқи Худост.

Аммо суханони фавқ пажуҳише буд роҷеъ ба таҳрифи як вожа андар шинохти кишвар. Акнун, бармегардем ба сари Марсманда-Масманда-Басманда. Чун вазифаи муҳаққиқ пайдо намудани мазмуну шакли калима чуноне ки воқеан ҳаст (на ҳавоӣ), аз ин рӯ на ҳар кор ба осонӣ даст медиҳад. Албатта, чӣ тавре ки гуфтем сарчашмаҳо асосан Марсаманда, Марсманда ва Масманда нишон медиҳанд. Аввал ин ки шояд дар калимаи Марсаманда ҳарфи «а»-и дуввум баъди «с» бинобар нодуруст баргардон кардани дастхат иштибоҳан пайдо шуда бошад. Камина дар назар дорам маълумоти «Ҳудуду-л-олам»-ро бо хатти кириллӣ. Дуюм ин ки шояд ҳарфи «р» ҳам иштибоҳан чоп шуда бошад. Сеюм ин ки шояд ҳарфи «р» амдан ё тасодуфан ҳазф шуда бошад, бинобар мушкилии талаффуз. Албатта, дар вақти донистани забон ва сарфаҳм рафтани маънии калима, ин фарзияҳо аз байн мераванд. Чорум ин, ки новобаста аз донистани забон, он чи мусалламан яқин аст, ки ҳарфи аввали калима «М» аст на «Б» ё ягон ҳарфи дигар, зеро сарчашмаҳо ба ин далолат мекунанд.

…Ва фикр мекунам, акнун ҳадаф аз унвонгузории мақолаи мазкур ва номи ноҳияи куҳанбунёду шояд рӯзе навбунёд ҳам гардад Масманда муайян гашт. Зеро баъзе афрод аз деҳоти ба истилоҳ Чорбасманда дар мавриди таъсиси ноҳияи наве дар куҳистони Деваштич (Ғончӣ) номи онро Панҷшанбе мехостанд. Аммо Марсманда (Масманда) аз қадим воқеан номи ҷуғрофӣ буд бо мазмуни ифодасозии мавзее, аммо Панҷшанбе танҳо номи бозор буду халос, ки номи бозор ҳам аз ҳамон рӯзи ҳафта гирифта шудааст.

Инак, сухане андар маънои вожаҳои Марсманда ва Масманда. Бо амри тасодуф дар яке аз конрфронсҳои байналмилалӣ дар шаҳри Гауҳатии Ҳиндустон бо донишманди забони паҳлавӣ, устоди забон ва адабиёти порсии Донишгоҳи Шероз шахси пурдону хоксор Ҳайбатуллоҳ Моликӣ шинос шудам ва ҷараёни суҳбат, ки сухан аз маънии вожаҳо мерафт, аз ӯ дар бораи калимаҳои «Марсманда» ва «Масманда» суол кардам. Ба ростӣ суол кардаму аммо бовар надоштам, ки бароям муаммои солҳо пажуҳандаамро ҳал мекунад. Ӯ илман асоснок ва исбот кард, ки ҳар ду калима вожаи паҳлавӣ буда, маънои «масманда» — «мавзеи бузургон», «мавзеи доноён» ва маънои «марсманда» — «мавзеи як асптоз замин» мебошад.

Ин ҷо ду нукта ҷолиб аст: а) мувофиқоии ривояти «як асптоз замин» бо маънои илмии «марсманда»; б) дар баробари калимаҳои суғдӣ, хоразмӣ ва порсии дарӣ (тоҷикӣ), решаи вожаҳои ҷуғрофии Варорӯд (Мовароуннҳр)-ро аз забони паҳлавӣ низ ҷустуҷӯ кардан аз манфаат холӣ нахоҳад буд. Ин буд шаммае аз таърихи диёр, ки идома хоҳад ёфт.

Абдулҳай Комилӣ, профессор