Сӯҳбат бо директори Боғи ботаникии шаҳри Кӯлоб, номзади илмҳои биологӣ, дотсент, раиси Маркази илмии хатлонии АИ ҶТ, Корманди шоистаи Тоҷикистон Тилло Бобоев
— Устод Тилло Бобоев, Боғи ботаникии шаҳри Кӯлоб кай ташкил ёфтааст?
— Соли 1985 нахустин маротиба дар шаҳри Кӯлоб муассисаи аввалини илмии академӣ бо номи Боғи ботаникӣ ташкил шуд. Соли гузашта мо 30-солагии боғро ҷашн гирифтем. Аз рӯзҳои аввали ташкилшавии боғ ташаббускораш ман будам. Ростӣ, ман ташкилкунандаи он собиқ президенти АИ ҶТ шодравон Муҳаммад Осимиро медонам.
— Инро чӣ тавр фаҳмидан мумкин?
— Он кас он замон вақте ба шаҳри Кӯлоб омада буд, дар ДПК як ҷаласа ташкил шуд ва дар он ҷо нақши АИ ишора шуд. Ман баромад карда, гуфтам, ки «маро мебахшеду ҳамин АИ дар водии Кӯлоб нақш надорад. Ба ғайр аз ман дар ин ҷо ягон кас нақш бозӣ намекунад. Ман ягона одаме ҳастам, ки бо институти ботаникаи АИ ҶТ дар ин ҷо як маромнома, як чӣ дорем, ки аз ҳамон ҷо олимонро оварда, дар ин ҷо як конференсияи илмӣ оид ба кабудизоркунӣ гузаронидаму ба ғайр аз ин як боғчаи ботаникӣ ташкил кардаем. Лекин, ман дар баробари ҳамин гуфтаҳоям савол дорам, ки чаро дар Хуҷанду Душанбеву Хоруғ боғи ботаникӣ ҳасту дар Кӯлоб нест?». Он кас ба ман муроҷиат карда гуфт, ки «чӣ кор кардан даркор, Тилло?». (Устод маро нағз медидан, бо ҳамин сабаб номамро мегирифтанд). Ҳамон вақт дар шаҳри Кӯлоб Поносов гуфтанӣ як нафар рус котиби горком буд. Ӯ дар паҳлуи устод Осимӣ нишаста буд. Устод гуфт, ки «мо сад дар сад тарафдор ҳастем, ин котиби горком ҳам розӣ аст». «Мо ташкил мекунем» гуфтани устод сабаб шуду моҳи феврали соли 1985 ҳамин муассиса таъсис ёфт.
— Ҳамон вақт Боғи ботаникиро заминаш ҳам дарҳол ҷудо шуд?
— Не, замини боғро ҷудо карданаш низ заҳматҳои зиёдеро ба бор овард. Дар мадди аввал, мо 5 га замин гирифтем. Ин замин лалмӣ буд, на об буду на ободонӣ ва на ягон бутта ва ниҳоли сабзшуда. Ҳамчунин, на барқ буду на роҳ, ҳеҷ чиз набуд. Ростӣ, бо умеди он, ки дар ҳамсоягиамон идораи кабудизоркунии шаҳр буд, гумон кардем ин идора об дораду кори мо осон мешавад. Баъдтар фаҳмидем, ки ин идора ҳам на ягон нуқтаи об доштаасту на шароити дурусти кабудизоркунӣ. Он вақт ман дар донишгоҳ кор мекардам ва ёру рафиқонам ҳам зиёд буданд. Ба онҳо бисёр кӯмак карда будам, ки шояд онҳо ҳамаашон подоши ҳамон кӯмакҳои кардаамро гардонданд. Ман ба воситаи онҳо ин ҷоро бунёд кардам, набошад ҳеҷ вақт чунин обод карда наметавонистам.
— Замони ташкилшавӣ Боғи ботаникии Кӯлоб чанд воҳиди корӣ дошт?
— Ба ғайр аз ду корманд як корманди илмӣ, як мудири сектор, яъне ду нафар воҳиди корӣ дигар ҳеҷ касе надошт. Магар бо ду кас боғ карда мешавад? Ман бештар аз кӯмаки донишҷӯён дар ин ҷо истифода бурдам. Ҳарчанд бахилону ҳасудон буданд дар байни омӯзгорони донишгоҳ ва қисме дар ғайбам мегуфтанд, ки «Тилло Бобоев донишҷӯёнро кор мефармояд». Аз он шогирдони ман, ки вақти дар ДПК таҳсил кардан дарсҳои амалиро дар Боғи ботаникӣ аз худ менамуданд ва обод мекарданд, ман бисёр сипосгузорам. Гоҳо қисме аз онҳо омада ба ман миннатдорӣ карда мегӯянд, ки «устод, мо аз Шумо бисёр хурсандем, ки дар вақти донишҷӯӣ дарсҳои назариявиро бо амалӣ якҷоя карда, аз худ кардем. Маҳз бо заҳмати Шумо имрӯз биологҳои хуб шудем. Мо аз ҳар як бели зада ва ҳар як алафи тозакардаамон барои худ чизе гирифтем». Ҳамаи он нафарони кӯмаккарда рафтанд ва имрӯз боғи онҳо побарҷост.
Аввал 5 га замин гирифтем ва баъдан 11 га замин барои боғ. Имрӯз майдони умумии Боғи ботаникӣ 16 гектарро ташкил мекунад. Дар он зиёда аз 2700 намуд растаниву бутта ва дарахтро овардаву аз таҷриба гузаронидем.
— Аз 2700 навъ растаниву бутта ва дарахтон чандтояш имрӯз дар Боғи ботаникӣ нашъунамо доранд?
— Аз ҳамин шумора 470 намудаш дар боғ ҳаст ва нашъунамо доранд. Инҳо аз минтақаҳои гуногун, аз ҷумла аз Америкаи Шимолӣ, аз Қриму Қафқоз, аз Аврупаи ҷанубӣ ва дигару дигар ҷойҳо ҳастанд.
— Ин растаниву буттаҳо аз ҳар гӯшаву канори дунё ба шакли ниҳол оварда шуданд, ё тухми онҳо оварда парвариш карда шуд?
— Аҳён-аҳён ниҳол овардаем, дигар ҳамааш тухмӣ оварда шуда, пошида шудааст. Баъдан ниҳоли баромадаро парвариш кардаем. Таҷриба гузаронидаем, то тавонем бигӯем, ки ана, ин растанӣ дар водии Кӯлоб мешавад, инаш намешавад.
— Бо кадом ҳадафҳо Боғи ботаникии шаҳри Кӯлоб ташкил ёфт?
— Ҳадафҳои асосии ташкилкунии боғ 3-то буд. 1-ум, аз минтақаҳои гуногуни ҷаҳон овардану аз таҷриба гузаронидани дарахтону буттаҳову гулҳое, ки дар ин ҷо намерӯянд. 2-юм, кабудизор кардани шаҳру ноҳияҳои минтақаи Кӯлоб (он вақт вилояти Кӯлоб буд), 3-юм, дар замири донишҷӯён, кӯдакон, сокинони шаҳру ноҳияҳои собиқ вилояти Кӯлоб парваридани ҳифзи табиат ва табиатдӯстдорӣ.
— Дар сарзамини Тоҷикистони офтобии мо чанд намуд растаниҳо мерӯянд ва чӣ хусусиятҳои фарқкунанда доранд?
— Кишвари мо нисбат ба Қазоқистон 19-уним маротиба хурд аст, вале дар замини Тоҷикистон 4500 намуд растаниҳо мерӯянд. Дар Қазоқистон бошад, 4000 намуд. Аз 4500 намуд растании дар Тоҷикистон мерӯида 800 намудаш эндемикӣ (таҳҷоӣ) аст. Инҳо ба ғайр аз Тоҷикистон дар дигар ҷой намерӯянд. Аксари кулли ҳамин растаниҳо дар арафаи нобудшавианд.
— Чаро?
— Маҳз аз бенизом истифода бурдани сарватҳои табиии Тоҷикистон ин ҳолат рух дода ва дода истодааст.
— Аз 800 намуд растанӣ чандтояш дар Китоби сурхи Тоҷикистон ва Китоби сурхи байналмилалӣ шомил ҳастанд?
— Инҳо ҳама дар Китоби сурхи Тоҷикистон ва Китоби сурхи байналмилалӣ шомиланд. Мисол, яке аз онҳо, ки хеле зиёд буд, пиёзи анзур буд. Инчунин, зираи форсӣ. Ҳозир 337 намуди дарахтону буттаҳои Тоҷикистон ба Китоби сурхи байналмилалӣ ва Китоби сурхи Тоҷикистон шомиланд.
— Ҳастанд растаниҳое, ки дар ягон мавзеи минтақаи Кӯлоб мерӯянду дар дигар минтақаҳои Тоҷикистон намерӯянд?
— Бале, ҳастанд. Масалан, 10 намуд растание, ки дар кӯҳи Эмомаскараи мо ҳаст, дар дигар минтақаи Тоҷикистон намерӯянд. Инҳо ҳам, ки минтақаашон хурд аст, дигар зиёд нашуда истодаанд. Ҳамин ки суми гову гӯсола ба болояшон рафт, ин бечораҳо тамом шуданд.
— Дар масъалаи кампос ва ҷамъоварии баргҳои хазонрези шаҳр ва манъ кардани сӯзондани онҳо чӣ гуфта метавонед? Ин идеяи кӣ буд ва чӣ тавр амалӣ шуд?
— Ин идеяро, ки бори аввал садо доду амалӣ шуд, ҳамроҳи шахсияти шинохтаи кишвар Зафар Мирзоён нишаста маслиҳат кардем. Чӣ кор кардан даркор, ки баргҳои хазонрезшуда кӯчаҳоро пур накунанд ва ё онҳоро сӯзонанду ҳавои шаҳрро ифлос накунанду ҷамъ кунанд ва мо рафта онҳоро биёрем? Вақте хазонрезро ҷамъ карданд, масофаи дурро тай накарда, ба партовгоҳи шаҳр, ки дар масофаи 6-7 километр дур аст, сӯзишворӣ хароҷот накарда бурда напартоянду дар масофаи 1-2 километр, ки боғи мо қарор дорад, бо хароҷоти кам (ва ҳаво ифлос нашуда) оранд, шаҳр тоза мешавад ва ҳам поруи минералӣ ҳосил мешавад. Маърифати тозагӣ ва экологӣ ва табиатдӯстии мардуми деҳоти мо аслан коста аст. Айб аст, ки мардуми деҳот хазонрези дарахтони ҳавливу ҳотаҳояшонро бурда ба як гӯшаи партовгоҳи деҳа партоянд. Ҳол он ки, онро метавонанд дар як гӯшаи ҳавлиашон (ҳотаашон) рехта, онро ба пору табдил диҳанду боз дар заминашон истифода баранд. Ин беҳтар аст, аз он, ки бо арзиши 500-600 сомонӣ як мошин поруро харидорӣ карда, аз дигар ҷо меоранд.
— Шумо бо идораи коммуналии шаҳр маслиҳат кардед ва тӯли се соли охир хазонрези кӯчаҳоро онро ҷамъ кардаву ба пору табдил медиҳед. То ин вақт поруро барои боғ аз куҷо меовардед?
— Масалан, ба совхози Панҷи ноҳияи Панҷ ва дигар колхозҳои минтақаи Кӯлоб ниҳоли гул бурда медодем ва онҳо бар ивазаш ба мо ягон мошин пору медоданд. Мо мошин ё телеҷкаамонро мефиристодем ва аз он ҷо ба мо пору равон мекарданд.
— Кадом ноҳияҳо бо шумо бештар дар ҳамкорӣ ҳастанд?
— Аз ҳама бештар раисони ноҳияҳои Ҳамадонӣ ва Мӯъминобод бо мо дар ҳамкорӣ ҳастанд. Ноҳияи Мӯъминобод имконияти ташкил кардану ба фурӯш баровардани ниҳол дар тамоми минтақаро дорад. Вале ноҳия мутахассисони соҳаи коммуналии хуб надорад.
— Масъалаи тозагии атроф яке аз масъалаҳои доғи рӯз ба ҳисоб меравад. Оё шумо бо ягон ташкилоти байналхалқӣ ягон лоиҳаеро амалӣ кардаед ё на?
— Дар масъалаи кампос Урбанинститут шлангу сетка (симтур) барои бехтани поруи аз баргҳои пӯсида тайёршуда дод. 3 сол шуд дар ҳамин масъала кори мо пеш рафта истодааст. Ҳамчунин, бо дастгирии Урбанинститут як дастуруламал дар масъалаи тайёр кардани кампос навиштем ва чоп шуд барои мардум.
Шумо худатон шоҳид будед, дирӯз дар меҳмонии боғи мо раиси Кумитаи ҳифзи табиати ҶТ буд. Мо ҳамроҳи он кас кор карда истодаем. Он кас аз рӯи маслиҳатҳо як маблағи муайянро бояд ҷудо кунанд ва мо дар ҳамин масъала дар байни мардум корҳои фаҳмондадиҳӣ бубарем. Он кас омада диданд ва гуфтанд, ки «бо шумо дар масъалаи баргҳои хазонрез ҳамкории зич кардан даркор, то мардумро фаҳмонда тавонем, корҳои ташвиқотиву тарғиботӣ бубарем».
— Дарахтони палмаро, ки ман дар Тоҷикистон надидаам, Шумо чи тавр дар Боғи батаникии Кӯлоб парвариш карда тавонистед?
— Соли 1987 дар Ялта, дар Қрим, дар Боғи ботаникии Никитики ба хотири 175-солагии ҳамин боғ конференсия шуд. Дар он мо иштирок кардем. Мо бо роҳҳои мушкил палмаро дастрас намудем. Тарихакарпус форчуна — номи илмии палма ҳамин тавр аст. Боз дигар намудҳояш ҳам ҳаст, масалан, палма вашингтония. Ҳамааш палма аст. Тухмашро оварда шинондам. Боварӣ надоштам баромадану то ба ин сатҳ шуданашро. Лекин баромад. Дар як ҷои дигар дар пал корида будем, ки гум шуд ва дар ким — куҷои он пал 10-12 донааш монд. Аз ҳамон ҷо гирифта оварда ин ҷо шинондем. Худ шоҳиди ҳол ҳастед, дидед, ки чи қадар шудаанд инҳо.
— Нақшаи бунёди ягон гулгашт бо палмаро дар Кӯлоб доред?
— Дар муддати 20 сол метавонем дар Кӯлоб як алеяи калонро бунёд кунем ва одамон бубинанд, ки дар Кӯлоб гулгашти палма ҳаст.
— Чӣ сабаб гашт, ки Шумо гӯшаи зиндаи растаниҳои эндемикии Китоби сурхро дар Боғи ботаникии Кӯлоб ташкил кардед?
— Дар мо гӯшаи зиндаи растаниҳои эндемикии Китоби сурх аст, ки баҳорон ҳамаи инҳо зиндаанд. Яъне моҳҳои феврал — март зебоии ин гӯшаро бубинед, роҳат мекунед. Аз Англия як экспедитсияи 5-нафара омаданд ва маълум шуд, ки аз Боғи ботаникии Еденбург будаанд. Боз аз Боғи ботаникии Кю. Инҳо машҳуртарин боғҳои дунёянд. Омаданд онҳо ва ба боғҳои ботаникии Хоруғ, Душанбе, Хуҷанд рафтанд. Назди ман омаданд, ин ҷо истоданд ва гуфтанд, ки «ҳамин қадар ҷо будааст дар Тоҷикистон, мо дидем ва ҳамроҳи Шумо кор мекунем». Ду маротиба сафири Англия ба ҳамин ҷо омад, ҳам барои дидани боғ ва ҳам шиносшавӣ бо нафарони ҳамватанаш. Онҳо омаданд ва нақша кашида гуфтанд, ки «мо пул ҷудо мекунем барои ташкил кардани гӯшаи намудҳои растаниҳои эндемикии Тоҷикистон, ки дар Китоби сурх қайд шудаанд». Онҳо пул ҷудо карданду мо дар як ҳафта ин гӯшаро пурра тайёр кардем. Омада диданду гуфтанд, ки «мо аз кори шумо қаноатманд ҳастем».
Мусоҳиб:
С. ХАЛИЛИЁН,
аз шаҳри Кӯлоб
