Чӣ гуна кишварҳои пасошӯравии Осиёи Марказӣ дар соли 2020 наҷот ёфтанд…
Кишварҳои Осиёи Марказӣ дар соли 2020 на танҳо бо коронавирус мубориза мебурданд, балки ҳамсояҳои ҷанубии Русия бисёр мушкилот ва нигарониҳои дигар доштанд. Дар Қирғизистон дар як муддати кӯтоҳ онҳо як инқилоби дигар карданд ва ҳукуматро комилан иваз намуданд. Дар Қазоқистон, ки транзит тибқи расмиёти демократӣ сурат мегирифт, ворис ба пешвои миллӣ сюрпризҳои нохушеро бо дур кардани духтари худ аз қудрат пешкаш намуд. Ӯзбекистон билохира дар бораи пайвастан ба ЕАЭО тасмим гирифт. Ҳатто Туркманистони ҳамеша устувор ба мушкилот дучор омад, ҳарчанд, ба фарқ аз аксари кишварҳо, ин мубориза барои қудрат ё пандемия набуд.
Дар бораи он, ки чӣ гуна бо назардошти хусусиятҳои маҳаллӣ дар соли сипаришуда дар Осиёи Марказӣ сиёсатгузорӣ шудааст, дар маводи «Лента.ру» омадааст.
Духтар нисбат ба ворис
«Дар Қазоқистон корҳои душвор дар самти дастгирии қонунгузории ислоҳоти муҳим бисёранд. Дар сохторҳои қудратӣ ва судӣ тағйироти ҷиддӣ интизор аст»,- гуфт президент Касим-Жомарт Токаев дар паёми аввалини солинавии худ. Ӯ ба қазоқистониён нақшаҳои худро барои соли 2020 нақл кард.
Ҳамин ки танатанаҳои солинавӣ тамом шуд, сарвари давлат уҳдадор шуд, ки ваъдаро иҷро кунад. Ин ҳам сабаб дошт. Эътирозҳо алайҳи тағйири номи пойтахти Қазоқистон ба Нур-Султон аз охири соли 2019 идома дорад ва неруҳои амниятӣ бенатиҷа онҳоро саркӯб карданд. Токаев ногаҳон ба тарафи тазоҳуркунандагон гузашт ва ҳуқуқи мардумро барои ошкоро баён кардани ақидаи худ талаб намуд. Дар баҳор қонун дар бораи маҷлисҳои осоишта қабул шуд, ки ба мардум иҷозат дод, то ба пикет бароянд. Муҳим ин ки, мақомотро панҷ рӯз пеш огоҳ кунанд.
Муҳокимаи ислоҳҳо ба қонун «Дар бораи интихобот» низ оғоз ёфт. Гузашта аз ин, дар соли 2021 сокинони Қазоқистон бояд парлумони навро интихоб кунанд.
Токаев исрор дошт, ки дар Маҷлиси миллӣ ҳизбҳои бештар ҳозир шаванд, чизи асосӣ он аст, ки рақобат барои овозҳо набояд расмӣ, балки воқеӣ бошад. Конститутсия ҳатто мафҳуми «оппозитсияи парлумонӣ» — нерӯҳои алтернативии сиёсиро, ки рӯзномаи алтернативӣ пешниҳод мекунанд, ҷорӣ кард. Аммо пандемияи коронавирус мақомотро маҷбур кард, ки ислоҳоти сиёсиро ба таъхир андозад ва ба ислоҳоти иқтисодӣ гузарад.
Аз 196000 бемори коронавируси дар Қазоқистон ҳангоми пандемия сабтшуда 2685 нафар фавтиданд.
Афзоиши босуръати беморӣ, омода набудани беморхонаҳо ба гардиши беморон ва қатъи таъминоти доруҳо нишон дод, ки ислоҳот дар соҳаи тиб низ зарур аст. Дар Қазоқистон ду маротиба — дар баҳор ва тобистон карантин эълон карда шуд. Дар моҳи декабр тақрибан 12 ҳазор нафар гирифтори коронавирус буданд, аммо ин нисбат ба нишондодҳои моҳи июл ду маротиба камтар аст. Ин ягона ҳодисаи ғайричашмдошт дар Қазоқистон набуд. Моҳи феврал дар ҷануби Қазоқистон байни қазоқҳо ва дунганҳо даргириҳои қавмӣ ба вуқуъ пайваст. Даҳ нафар ҳалок шуданд, ҳазорҳо одамон хонаҳои худро тарк карданд. Президент дастур дод, ки барангезандагони муноқишаро ҷазо диҳанд, аммо сабабҳои муноқишаро муайян карда натавонист.
Соли гузашта низ пур аз фитнаҳои сиёсӣ буд. Сабаби асосӣ бо истеъфои Дарига Назарбоева аз вазифаи раиси парлумон рабт дорад. Пеш аз интихоби Токаев, духтари калонии президенти аввал вориси пешвои миллӣ ҳисобида мешуд. Аммо дур шудани ӯ аз сиёсати калон нишон дод, ки мансаби болоӣ ӯро мутваҷҷеҳ накардааст. Дар арафаи интихоботи парлумонии 10-уми январ Дарига ба вакилӣ аз ҳизби ҳокими Нур Отан пешбарӣ карда шуд. Комилан равшан нест, ки оё мандати вакилӣ ба барқарор кардани вазни сиёсии пешинааш кӯмак мекунад ё не.
Ғайр аз Нур Отан, боз панҷ ҳизби сиёсӣ барои курсӣ дар парлумон рақобат хоҳанд кард. Дар байни онҳо шахси нав дар сабқати интихоботӣ — ҳизби «Адал» низ ҳаст. Раҳбари он Серик Султангалӣ худро ҳамчун оппозитсия муаррифӣ мекунад, бинобар ин, рейтинги ҳизб боло меравад. Нозирон инро муқовимати ногуфтаи тарафдорони Токаев ва Назарбоев мешуморанд. Онҳо аз он бармеоянд, ки «Адал» аксар вақт ташаббусҳои президенти феълиро танқид мекунад, дар ҳоле, ки пешинаро дар ҳама маврид дастгирӣ мекард. Темур Умаров — мушовири Маркази Карнегии Маскав ва коршинос оид ба Осиёи Марказӣ рафтори «Адал» ва дигар неруҳои оппозитсионии Қазоқистонро фиребгарона меномад. “Агар шумо тарҷумаи ҳол ва карераи сиёсатмадоронро, ки худро оппозитсия меноманд, биомӯзед, пас мо метавонем робитаи онҳоро бо Назарбоев ё Токаев бубинем. Раҳбари «Адал» хеши Назарбоев аст, аз ин рӯ, ҳеҷ зарурате дар бораи барномаи оппозитсионии ҳизб вуҷуд надорад»,- мегӯяд Умаров.
Байни президентҳои собиқ ва ҳозираи Қазоқистон бархӯрди манфиатҳо вуҷуд надорад. Баръакс, он падидаест, ки чӣ гуна сиёсатмадорон тавонанд ҳамдигарфаҳмиро нигоҳ доранд. Темур Умаров баҳсҳоро дар бораи муқовимати махфии тарафдорони Токаев ва Назарбоев тахмин мешуморад. Умаров суханрониҳои оппозитсионии аксар ҳизбҳоро чунин шарҳ медиҳад, ки Токаев саъй дорад ба унвони ислоҳотхоҳ шинохта шавад ва интиқоди афзояндаи мақомот низ як навсозист. «Интихоботи қарибулвуқуи парлумонӣ, ки 10-уми январ баргузор мешавад, аввалин интихоботест, ки таҳти роҳбарии Токаев баргузор мешавад. Вай мехоҳад нишон диҳад, ки низоми сиёсӣ навсозӣ мешавад, аҳзоб рақобат мекунанд, ин маънои онро дорад, ки аз ҳеҷ гуна рукуд ҳарф намезанад»,- мегӯяд сиёсатшинос.
Пас аз интихобот мақомот бояд дубора ба масъалаҳои иҷтимоӣ тамаркуз кунанд. Коронавирус ба ҷое нарасидааст ва мубориза бо сироят нишондиҳандаи асосии самаранокии ыахолияти роҳбарияти кишвар хоҳад шуд.
Инқилоби даврагӣ
Дар аввал чунин менамуд, ки ба ҳукумати президенти Қирғизистон Сооронбой Жээнбеков ҳеҷ чиз таҳдид намекунад. Новобаста ба шакли ҳокимияти парлумонӣ-президентӣ вай тамоми ҳукуматро зери даст гирифта буд. Вазифаи сарвазирӣ ба номаш амал мекард. Жээнбеков нақша дошт вазифаи ҳам парлумон ва ҳам президентиро ба худ гирад. Тамоми сол ҳукумати ӯ ба интихобот омодагӣ медид ва мақомоти қонунгузор номзадҳои ба сарвари давлат вафодорро интихоб мекард. Овоздиҳиро дар октябр ба нақша гирифтанд, вале ташвиқотро аз тобистон оғоз карданд. Аммо мушкилоти пандемия ба миён омад.
Дар моҳи июл марг аз COVID-19 якбора афзоиш ёфт, аммо омори расмӣ дар бораи шумораи фавтҳо хомӯш буд. Системаи тандурустӣ ба омадани беморон тоб оварда натавонист. Дар дорухонаҳо гирифтани доруҳо ғайриимкон буд. Мақомот карантинро шадидтар карданд, аммо ин фоида надод. Масъулин масъулиятро барои вазъи ногувори тиб ба якдигар вогузор карданд. Рейтинги Жээнбеков босуръат паст мешуд. Аммо президент бовар надошт, ки пандемия нақшаҳои ӯро вайрон карда метавонад. Гузашта аз ин, ҳама чиз барои интихоботи 4-уми октябр омода буд ва пирӯзии вакилони содиқ ба ӯ, баръакс, ба тақвияти қудрати ӯ ваъда дод. Аммо баробари маълум шудани натиҷаҳои интихобот, эътирозҳо Бишкекро фаро гирифтанд. Мардум бовар карданро рад карданд, ки ҳизбҳои маъруфи тарафдори ҳукумат Биримлик ва Мекеним Қирғизистон аксарияти парлумонро ба даст меоранд. Аъзои Комиссияи марказии интихобот ба қаллобии азим муттаҳам шуданд ва бекор кардани натиҷаҳоро талаб карданд. 686 нафар ҳангоми бетартибиҳо дар Бишкек зарар диданд. Дар зери фишори эътирозгарон мақомот ақибнишинӣ карданд. Натиҷаҳои интихобот бекор карда шуданд. Жээнбеков истеъфо дод. Содир Ҷапаров, сарвазири собиқ, ки барои қаллобии молиявӣ адои ҷазо мекард, мақоми президентро гирифт. Ҳангоми тазоҳурот тазоҳургарон ба боздоштгоҳи муваққатӣ даромада, ӯро раҳо карданд. Ҷапаров соли 2005 вориди сиёсати калон шуд ва қабл аз он бо тиҷорат машғул буд. Мақомот ӯро дар пардохт накардани андоз ба ҳайси директори корхонаи коркарди нафти «Нурнефтегаз» айбдор карданд.
Баробари иваз кардани ҳуҷраи зиндон бо қасри президент, Ҷапаров ислоҳотро оғоз кард. Аввалан, вай тасмим гирифт, ки конститутсияро тағйир диҳад ва шакли идоракунии президентиро баргардонад. «Парламентаризм дар Қирғизистон кор намекунад», — гуфт Ҷапаров ва мухолифони раҳбари навтаъсис аллакай ӯро ба кӯшиши ғасби ҳокимият дар кишвар айбдор карданд.
«Табаддулоти навбатӣ дар Қирғизистонро бисёриҳо ҳамчун як зуҳури демократия қабул карданд, аммо ин аз ҳолат дур аст. Нотавонии ҳукумати марказӣ дар назорати амният, тақаллуби интихоботӣ, кӯшиши ғасби ҳокимият бештар зуҳуроти давлати шикастхӯрда аст, на арзишҳо ва озодиҳои либералӣ”,- гуфт мутахассиси Осиёи Марказӣ Рафаэл Саттаров.
Муҳлати аввал
Мебоист соли 2020 барои Ӯзбекистон як гардиш мешуд. Давраи аввали президентии Шавкат Мирзиёев дар арафаи анҷомёбист, интихоботи навбатии президентӣ соли 2021 баргузор мешавад ва вақти он расидааст, ки натиҷаҳои фосилавӣ ҷамъбаст карда шаванд. Аммо боз ҳам коронавирус халал расонд. Муҳоҷирони меҳнатӣ ба ватани худ омаданд ва вуруди маблағ ба иқтисод якбора коҳиш ёфт. Вазъ аз он сабаб бадтар шуд, ки бинобар пандемия, Чин ва Русия аз хариди манбаъҳои энергетикии Осиёи Марказӣ муваққатан даст кашиданд. Содироти гази Ӯзбекистон се маротиба коҳиш ёфт, ҳарчанд қаблан мақомот ба нақша гирифта буданд, ки то соли 2025 истеҳсолотро ба 70 миллиард метри мукааб дар як сол бирасонанд. Бо вуҷуди мушкилоти иқтисодии бавуҷудомада, Мирзиёев ҷаҳонро даъват кард, ки ба иқтисоди Ӯзбекистон сармоягузорӣ кунанд. Аммо фоизҳо танҳо дар тирамоҳ баргаштанд. Пекин ва Маскав дубора ба газ, пахта ва маҳсулоти кишоварзӣ ниёз доштанд. Аммо пурра барқарор кардани талабот ғайриимкон буд. 0,5% ММД бар асари пандемия иқтисодиёти Ӯзбекистонро аз даст дод. Коршиносон бар ин назаранд, ки ин рақам се маротиба кам нишон дода шудааст.
Озмоиши душвортарин барои мақомоти Ӯзбекистон коронавирус буд. Тошканд яке аз аввалинҳо шуда марзҳоро баст. Барои одамоне, ки ба кишвар меоянд, лагери хаймаҳо ташкил карда шуданд, ки онҳо қариб як моҳ дар карантин буданд. Аммо ин чандон кӯмак накард — системаи тандурустӣ ба ҳодисаи рӯйдода комилан омода набуд. Дар тобистон шумораи беморон босуръат афзоиш ёфт. Беморхонаҳо натавонистанд бо воридшавии одамони сироятёфта мубориза баранд. Дорухонаҳо на ҳама вақт дору доштанд. Мақомот боз ба Чин ва Русия барои кумак муроҷиат карданд. Ҳоло озмоишҳои ваксинаи Sputnik-V дар ҷумҳурӣ оғоз ёфтааст. Дар ояндаи наздик, мақомот мехоҳанд ду миллион воя харанд.
Шаҳрвандони Ӯзбекистон бар асари пандемия дар минтақаи Самараи Русия дармондаанд.
Ӯзбекистон ба таври ҷиддӣ дар бораи узвият дар ЕАЭО фикр кард. Ва гарчанде муносибат ба ин нақшаҳо дар дохили кишвар номуайян аст, мақомот дарк мекунанд, ки барои рушд ва ислоҳот сармоягузорӣ ва бозорҳо заруранд. Иёлоти Муттаҳида, ҳатто дар аҳди Барак Обама, нишон дод, ки ба минтақа манфиатдор нест. Доналд Трамп аз ӯ боз ҳам дуртар шуд. Дар шароити буҳрони ҷаҳонии иқтисодӣ Ӯзбекистон низ ба кумаки Ҷо Байден умед надорад. Муомила бо бозигарони беруна дар шароити кунунӣ номуносиб баромад.
Ӯзбекистон таҳти сарварии Мирзиёев ба мадори Русия торафт наздиктар мешавад. Ва сухан дар ин ҷо на дар геополитика, балки дар воқеияти объективӣ аст. Кишвар ба сармоягузорӣ ва бозорҳо ниёз дорад. Роҳи наздиктарини ин узвият дар ЕАЭО мебошад. Ба гуфтаи сиёсатшинос Темур Умаров, Мирзиёев бояд барои ҳалли мушкилоти сирф дохилӣ ба ЕАЭО шомил шавад. «Роҳбари Ӯзбекистон кӯшиш мекунад, то монополистҳоеро, ки бозорҳо ва истеҳсолотро дар дохили кишвар назорат мекунанд, ҷалб кунад,- шарҳ медиҳад манбаи Лента.ру.- Ин ба ислоҳоти сохторӣ, иқтисодӣ халал мерасонад. Барои таҳти назорат гирифтани вазъ дар бозори дохилӣ ва ба роҳи қонунӣ даровардан Мирзиёев ба артиллерияи ба истилоҳ ҷиддӣ ниёз дорад. Иттиҳоди Аврупо метавонад ба он табдил ёбад. Вай метавонад ба бозигарони бозори дохилӣ фаҳмонад, ки коҳиш ва унификатсияи тарифҳо талаботи ЕАЭБ мебошад, ки бояд иҷро шавад. Ин равиш воқеан метавонад натиҷа диҳад».
Коронавирус халал намерасонад
— Туркманистон дар давраи пандемия тавонистааст корҳои дохилии худро пинҳон нигоҳ дорад. Президент Қурбонгулӣ Бердимуҳаммадов, ба мисли роҳбарияти Кореяи Шимолӣ, то ҳол таҳдиди коронавирусро эътироф намекунад. Омори расмии COVID-19 вуҷуд надорад. Карантин ҷорӣ карда нашудааст, фаъолияти иҷтимоии сокинони кишвар маҳдуд набуд. Туркманистон пӯшидатарин кишвар боқӣ мемонад. Аммо маълум шуд, ки бинобар буҳрони ғизоӣ дар соли 2020, эътирозҳо дар он ҷо оғоз ёфтанд. Мардум ба берун баромада, аз мақомот посух талаб карданд,- мегӯяд сиёсатшинос Рафаэл Саттаров.
Ягона ишораҳо, ки ин беморӣ ба ҳар ҳол ба Туркманистон ворид шудааст, ин хабари фавти ногаҳонии дипломати турк Кемол Учкун аз ин беморӣ мебошад, ки нишонаҳои он ба COVID-19 хеле монанд буданд, инчунин пайдоиши камназирии шахси аввал дар назди мардум.
Тобистон Бердимуҳаммадов аз Ашқобод ба як манзили хурде дар деҳаи Миниш кӯчид. Дар Интернет видеоҳое пайдо мешаванд, ки дар онҳо мулоқотҳои президент бо мансабдоронро нишон медиҳанд, аммо вақте ки онро ба навор гирифтанд, маълумоти боэътимод вуҷуд надорад.
Коронавирус бешубҳа ба иқтисоди Туркманистон таъсир гузоштааст. Бо сабаби пандемия, Чин сохтмони шохаи чоруми лӯлаи газро дар Осиёи Марказӣ ба таваққуф гузошт. Он аз Туркманистон тӯл кашида, аз қаламрави Тоҷикистон мегузарад. Дар натиҷа, даромади буҷа якбора коҳиш ёфт. Мамлакат маҷбур шуд дубора ба қарз дучор шавад. Дар ҳамин ҳол, Ашқобод чандин сол боз қарзи қаблии худро аз Пекин бо интиқоли газ пардохт мекард.
Дар интернет мунтазам маълумот пайдо мешавад, ки шумораи беморон дар шуъбаҳои сироятии беморхонаҳои Туркманистон меафзояд. Хадамоти маросими дафн гӯё талаботи санитариро нишон медиҳад. Аммо, боз ҳам тасдиқи ин маълумот вуҷуд надорад. Инчунин маълум аст, ки тамоми сол дар Туркманистон дар масъалаи таъминоти озуқаворӣ мушкилот ҷой доштааст. Тавассути паёмрасонҳои фаврӣ ва шабакаҳои иҷтимоӣ, одамон дар бораи муҳрҳо дар хатҳои хӯрокворӣ огоҳ шуданд. Мавзӯи дигаре, ки дар тӯли сол дар робита бо Туркманистон баррасӣ шуд, интиқоли эҳтимолии қудрат аст. Овозаҳо паҳн шуданд, ки Бердимуҳаммадов бемор аст ва писарашро ба президентӣ омода мекунад. Аммо ҳар дафъа пас аз ин овозаҳо видеое пайдо мешуд, ки дар он президент бо варзиш машғул мешуд ё асп меронд. Коршиносон чунин мешуморанд, ки бо ин роҳ президент саломатии худро хуб нишон дод ва овозаҳои интиқолро рад кард. Аммо маълум аст, ки агар ҷудошавӣ идома ёбад, соли 2021 барои Туркманистон камтар аз як кишвари хориҷшаванда хоҳад буд. Ва, шояд, на ҳама чизро мисли ҳамеша муқаррар кардан мумкин аст.
